Türkü, hecenin 7’li, 8’li, 11’li kalıplarıyla oluşturulan ve saz eşliğinde bir ezgiyle okunan anonim halk edebiyatı ürünleridir.Türküler, anonim olarak sözlü geleneğin devamı biçiminde karşımıza çıkarlar.Anonim edebiyatın içinde olmakla birlikte sahibi bilinen türküler de bulunmaktadır; ama sayıca azdırlar. Neşet Ertaş’ın “Zahidem”i, Abdurrahim Karakoçun “Mihriban”ı gibi…

Türküler yapıca iki bölüme ayrılırlar. Asıl bölümü oluşturan “bent” kısmı ile her bendin sonunda tekrarlanan “kavuştak” kısmı… Kavuştak bölümü şarkılardaki nakarat bölümleri gibi tekrarlanan kısımlardır. Kavuştaklara bağlama veya bağlantı da denilir.

Türküler konusuna, yöresine,yapısına ve ezgisine göre sınıflandırılırlar.

A) Konusuna Göre Türküler

a. Bağlantıları dört mısra / mani olan türküler

b. Bağlantıları yedi mısra olan türküler

2. Bentleri İki Mısra Olan Türküler

Örnek:

Türkü, hecenin 7’li, 8’li, 11’li kalıplarıyla oluşturulan ve saz eşliğinde bir ezgiyle okunan anonim halk edebiyatı ürünleridir.Türküler, anonim olarak sözlü geleneğin devamı biçiminde karşımıza çıkarlar.Anonim edebiyatın içinde olmakla birlikte sahibi bilinen türküler de bulunmaktadır; ama sayıca azdırlar. Neşet Ertaş’ın “Zahidem”i, Abdurrahim Karakoçun “Mihriban”ı gibi…

Türküler yapıca iki bölüme ayrılırlar. Asıl bölümü oluşturan “bent” kısmı ile her bendin sonunda tekrarlanan “kavuştak” kısmı… Kavuştak bölümü şarkılardaki nakarat bölümleri gibi tekrarlanan kısımlardır. Kavuştaklara bağlama veya bağlantı da denilir.

Türküler konusuna, yöresine,yapısına ve ezgisine göre sınıflandırılırlar.

A) Konusuna Göre Türküler

a. Bağlantıları dört mısra / mani olan türküler

b. Bağlantıları yedi mısra olan türküler

2. Bentleri İki Mısra Olan Türküler

Örnek:

Türk halk edebiyatı İslamiyet öncesi dönemden başlayıp günümüze ulaşmış, halk kültürüne dayanan ve halk beğenisine uygun bir edebiyat geleneğimizdir.Manzum ne mensur eserlerle varlığını sürdüren halk edebiyatımız yalın yapmacıksız ve sadedir.Mensur eserler divan edebiyatında da olduğu gibi azdır.Manzum eserler çoğunluktadır.Sözlü edebiyat geleneğinin uzantısı olan halk edebiyatımızhalkın yarattığı sözlü eserlerden oluşmaktadır.

HALK EDEBİYATININ GENEL ÖZELLİKLERİ

1.İslamiyet öncesi “Sözlü edebiyat” geleneğinin İslamiyet sonrası döneme yansımış ve daha da gelişmiş halidir.
2. Halk edebiyatının nazım birimi dörtlüktür.
3. Halk edebiyatımızın ölçüsü milli ölçümüz olan “hece ölçüsü”dür.Daha çok 7’li, 8’li, 11’li kalıplar kullanılmıştır.
4. Halk edebiyatımızda “koşma,semai,varsağı,türkü,mani,ilahi” gibi nazım biçimleri vardır.
5. Halk edebiyatı ürünlerinde kullanılan dil sade ve süssüzdür. Halk kültürüne ve zevkine uygun günlük konuşma dilidir.
6. Şiirlerde başlık kullanılmaz, nazım biçimi başlık olarak verilir. “Koşma, mani, semai” gibi..
7. Halk edebiyatı manzum ürünleri saz eşliğinde özel ezgileriyle okunur.
8. Şiirlerde genellikle yarım kafiye kullanılmaktadır.
9.Tıpkı divan edebiyatında olduğu gibi kalıplaşmış benzetmeler ve mecazlar kullanılır.”Selvi boy,gül yanaklar, inci dişler” gibi…
10. Ele alınan konular somut ve gözleme dayalıdır.Divan edebiyatındaki gibi soyut ve günlük yaşamdan kopuk değildir.
11. 18. yüzyıldan itibaren halk şairleri divan edebiyatından etkilenerek aruz ölçüsüyle şiirler de yazmışlardır.Bunun nedeni halk şiirinin basit görülmesi, horlanmasıdır.Bir anlamda halk şairleri divan şiirinin etkisine girerek sanatlarını topluma kabul ettirmeye çalışmışlardır.
12. Halk edebiyatında manzum ve mensur eserler bir arada olup manzum eserler çoğunluktadır.
13.Halk edebiyatının ele aldığı temalar aşk, ayrılık, gurbet, doğa güzellikleri, yiğitlik ve ölümdür.
14.Halk edebiyatı sanatçılarının eserlerini topladığı defterlere “cönk” denir.

I. ANONİM HALK EDEBİYATI

Söyleyeni belli olmayan, ağızdan ağıza, yayılarak halkın ortak malı olan ürünlerin oluşturduğu edebiyattır.Özellikleri şunlardır:

1) Eserin ilk söyleyeni yani sahibi bilinmez. Halkın ortak malı sayılır.
2) Dili sadedir.Halka hitap ettiği için halk dili kullanılır.
3) Şiirlerde genellikle hece ölçüsünün 7’li, 8’li, 11’li kalıpları kullanılır.
4) Somut ve gerçeklerle iç içe bir edebiyattır.
5) Şiirlerinin nazım birimi dörtlüktür.
6) En çok yarım kafiye kullanılmıştır.. Bazı manilerde cinaslı kafiye görülür.
7) Mecazlara ve edebi sanatlara fazla yer verilmez.
8) Ölüm, aşk, tabiat sevgisi, ayrılık acısı, özlem, yiğitlik, toplumsal aksaklıklar gibi konular işlenir.
9) Sözlü geleneğe dayanır.
10) Anonim halk edebiyatı mani, ninni, türkü, destan, tekerleme, bilmece, masal gibi ürünlerden oluşur.

A.MANİ

Anonim halk edebiyatının en çok kullanılan nazım biçimidir. Tek bir dörtlükten oluşur, “aaxa” biçiminde kafiyelenir.Konu sınırlandırması olmamakla birlikte aşk,özlem,ayrılık,kavuşma isteği, niyet,ölüm gibi temalar sıkça işlenir.

Çoğu aşk konusunda olup özel bir ezgi söylenmekle birlikte mânile­ri şöyle gruplandırabiliriz: Sevda mânileri, şehir mânileri, ramazan mânileri, gelin – kaynana mânileri, sünnet mânileri, askerlik mâ­nileri...

Mani çeşitleri:

Düz Mani: Yedişer heceli dört dizeden oluşur. Kafiyeleri genellikle cinassızdır.

A benim bahtı yarim
Gönülde tahtı yarim
Yüzünde göz izi var
Sana kim bahtı yarim (Erzurum)

Kesik mani (Cinaslı Mani): Birinci mısrası 7 heceden az olan manilerdir. Bunlar cinaslı kafiye taşıdığı için “cinaslı mani” olarak da bilinir.Kesik mısra, cinaslı kafiyenin cinasını oluşturur.

Deli koyun
Deli kurt, deli koyun
Yarinden ayrılanın
Adını deli koyun

Yedekli (artık) mani: Düz maninin sonuna aynı kafiyede iki dize daha eklenerek söylenen maniler. Cinaslı kafiye kullanılmaz, birinci dizeleri anlamlıdır. Bu manilere “artık mani” de denir.

Ağlarım çağlar gibi
Derdim var dağlar gibi
Ciğerden yaralıyım
Gülerim çağlar gibi
Her gelen bir gül ister
Sahipsiz bağlar gibi

Doldurmalı mani:Kesik manilerin eksik hecelerinin doldurulnması suretiyle oluşturulan manilerdir.Kesik manilerin birinci mısrasındaki söz grubu aynen tekrar edilerek 4 + 4 hecelik bir musammat (simetri) oluşturulur.Böylece doldurmalı manilerin ilk mısrası 8, diğer mısraları 7 heceden oluşur.

Gara ağaç gara ağaç (8)
Sende var yara ağaç (7)
Sen beni götüresin (7)
Şu bizim yar’a ağaç (7)

Deyiş: İki kişinin karşılıklı söyleştikleri ve genellikle soru – cevap biçiminde düzenlenen manilerdir.

A benim bahtı yârim
Gönlümün tahtı yârim
Yüzünde göz izi var
Sana kim bahtı yârim

Kapıdan bahtı yârim
Su gibi ahtı yârim
Yüzüme göz değmedi
Güneşler yahtı yârim

Karşı – Beri: Eğer deyişlerde söyleyicilerin adı ya da vasfı ( erkek-kız gibi) ayrıca belirtiliyorsa “karşı- beri” mani türü oluşur.

Erkek:

Karşıya kaban derler
Ökçeye taban derler
Kız hatırın kalmasın
Nişanlın çoban derler

Kız:

Karşı kabansız olmaz
Ökçe tabansız olmaz
Niye Hatırım kalsın
Sürü çobansız olmaz

B.TÜRKÜ

Türlü ezgilerle söylenen anonim halk şiiri nazım biçimidir. Söyleyeni belli türküler de vardır. Halk edebiyatının en zengin alanıdır. Anadolu halkı bütün acılarını ve sevinçlerini türkülerle dile getirmiştir.

Türkü iki bölümden oluşur. Birinci bölüm asıl sözlerin bulunduğu bölümdür ki buna “bent” adı verilir.

İkinci bölüm ise bentlerin sonunda yinelenen nakarattır. Bu bölüme “bağlama” ya da “kavuştak” denir.

Türküler, genellikle yedili, sekizli, on birli hece kalıplarıyla yazılmıştır. Konuları çok değişik olabilir.

Söğüdün yaprağı narindir narin
İçerim yanıyor dışarım serin ( bent )
Zeynep’i bu hafta ettiler gelin

Zeynebim Zeynebim anlı Zeynebim ( nakarat )
Üç köyün içinde şanlı Zeynebim

Türk halk edebiyatının nazım şekli ve türüdür.Halkın duygularını,özlemlerini,sevinçlerini ve acılarını yansıtan türküler halkın ortak malıdırlar.türkünün ilk olarak söylenmesine “türkü yakmak” denilir.Her türküyü ilk kez söyleyen biri vardır.Ancak zamanla kimin söylediği unutularak anonimleşir.Kim tarafından söylendiği bilinen türküler de vardır.

Türkülerin belirli bir nazım şekli yoktur.Çoğunlukla üçer ya da dörder dizeli bentler ve her bendin sonunda tekrarlanan “bağlama” ya da “kavuştak” denilen nakarat dizelerinden oluşurlar.Ölçüleri 7’li, 8’li veya 11’li hece ölçüsüdür.Uyak düzeni çeşitlilik gösterir.

Türküler ezgilerine, konularına ve bentlerindeki dize sayılarına göre gruplandırılabilir:

Ezgilerine göre türküler: bozlak, kayabaşı,türkmani

Bentlerdeki dize sayılarına göre: üçleme, dörtleme,beşleme

Konularına göre türküler: aşk,ayrılık,doğa,düğün,ölüm,askerlik türküleri ve oyun havaları gibi isimler alırlar.

Hey onbeşli onbeşli
Tokat yolları taşlı
Onbeşliler gidiyor
Kızların gözü yaşlı

Aslan yarim kız senin adın Hediye
Ben dolandım sen de dolan gel beriye
Fistan aldım endazesi onyediye

Gidiyom gidemiyom
Az doldur içemiyom
Sevdiğim pek gönüllü
Koyup da gidemiyom

Aslan yarim kız senin adın Hediye
Ben dolandım sen de dolan gel beriye
Fistan aldım endazesi onyediye

Giderim ilinizden (elinizden)
Kurtulam dilinizden
Yeşil baş ördek olsam
Su içmem gölünüzden

Aslan yarim kız senin adın Hediye
Ben dolandım sen de dolan gel beriye
Fistan aldım endazesi onyediye

Tokat