HALK EDEBİYATININ GENEL ÖZELLİKLERİ
1.İslamiyet öncesi “Sözlü edebiyat” geleneğinin İslamiyet sonrası döneme yansımış ve daha da gelişmiş halidir.
2. Halk edebiyatının nazım birimi dörtlüktür.
3. Halk edebiyatımızın ölçüsü milli ölçümüz olan “hece ölçüsü”dür.Daha çok 7’li, 8’li, 11’li kalıplar kullanılmıştır.
4. Halk edebiyatımızda “koşma,semai,varsağı,türkü,mani,ilahi” gibi nazım biçimleri vardır.
5. Halk edebiyatı ürünlerinde kullanılan dil sade ve süssüzdür. Halk kültürüne ve zevkine uygun günlük konuşma dilidir.
6. Şiirlerde başlık kullanılmaz, nazım biçimi başlık olarak verilir. “Koşma, mani, semai” gibi..
7. Halk edebiyatı manzum ürünleri saz eşliğinde özel ezgileriyle okunur.
8. Şiirlerde genellikle yarım kafiye kullanılmaktadır.
9.Tıpkı divan edebiyatında olduğu gibi kalıplaşmış benzetmeler ve mecazlar kullanılır.”Selvi boy,gül yanaklar, inci dişler” gibi…
10. Ele alınan konular somut ve gözleme dayalıdır.Divan edebiyatındaki gibi soyut ve günlük yaşamdan kopuk değildir.
11. 18. yüzyıldan itibaren halk şairleri divan edebiyatından etkilenerek aruz ölçüsüyle şiirler de yazmışlardır.Bunun nedeni halk şiirinin basit görülmesi, horlanmasıdır.Bir anlamda halk şairleri divan şiirinin etkisine girerek sanatlarını topluma kabul ettirmeye çalışmışlardır.
12. Halk edebiyatında manzum ve mensur eserler bir arada olup manzum eserler çoğunluktadır.
13.Halk edebiyatının ele aldığı temalar aşk, ayrılık, gurbet, doğa güzellikleri, yiğitlik ve ölümdür.
14.Halk edebiyatı sanatçılarının eserlerini topladığı defterlere “cönk” denir.
I. ANONİM HALK EDEBİYATI
Söyleyeni belli olmayan, ağızdan ağıza, yayılarak halkın ortak malı olan ürünlerin oluşturduğu edebiyattır.Özellikleri şunlardır:
1) Eserin ilk söyleyeni yani sahibi bilinmez. Halkın ortak malı sayılır.
2) Dili sadedir.Halka hitap ettiği için halk dili kullanılır.
3) Şiirlerde genellikle hece ölçüsünün 7’li, 8’li, 11’li kalıpları kullanılır.
4) Somut ve gerçeklerle iç içe bir edebiyattır.
5) Şiirlerinin nazım birimi dörtlüktür.
6) En çok yarım kafiye kullanılmıştır.. Bazı manilerde cinaslı kafiye görülür.
7) Mecazlara ve edebi sanatlara fazla yer verilmez.
8) Ölüm, aşk, tabiat sevgisi, ayrılık acısı, özlem, yiğitlik, toplumsal aksaklıklar gibi konular işlenir.
9) Sözlü geleneğe dayanır.
10) Anonim halk edebiyatı mani, ninni, türkü, destan, tekerleme, bilmece, masal gibi ürünlerden oluşur.
A.MANİ
Anonim halk edebiyatının en çok kullanılan nazım biçimidir. Tek bir dörtlükten oluşur, “aaxa” biçiminde kafiyelenir.Konu sınırlandırması olmamakla birlikte aşk,özlem,ayrılık,kavuşma isteği, niyet,ölüm gibi temalar sıkça işlenir.
Çoğu aşk konusunda olup özel bir ezgi söylenmekle birlikte mânileri şöyle gruplandırabiliriz: Sevda mânileri, şehir mânileri, ramazan mânileri, gelin – kaynana mânileri, sünnet mânileri, askerlik mânileri...
Mani çeşitleri:
Düz Mani: Yedişer heceli dört dizeden oluşur. Kafiyeleri genellikle cinassızdır.
A benim bahtı yarim
Gönülde tahtı yarim
Yüzünde göz izi var
Sana kim bahtı yarim (Erzurum)
Kesik mani (Cinaslı Mani): Birinci mısrası 7 heceden az olan manilerdir. Bunlar cinaslı kafiye taşıdığı için “cinaslı mani” olarak da bilinir.Kesik mısra, cinaslı kafiyenin cinasını oluşturur.
Deli koyun
Deli kurt, deli koyun
Yarinden ayrılanın
Adını deli koyun
Yedekli (artık) mani: Düz maninin sonuna aynı kafiyede iki dize daha eklenerek söylenen maniler. Cinaslı kafiye kullanılmaz, birinci dizeleri anlamlıdır. Bu manilere “artık mani” de denir.
Ağlarım çağlar gibi
Derdim var dağlar gibi
Ciğerden yaralıyım
Gülerim çağlar gibi
Her gelen bir gül ister
Sahipsiz bağlar gibi
Doldurmalı mani:Kesik manilerin eksik hecelerinin doldurulnması suretiyle oluşturulan manilerdir.Kesik manilerin birinci mısrasındaki söz grubu aynen tekrar edilerek 4 + 4 hecelik bir musammat (simetri) oluşturulur.Böylece doldurmalı manilerin ilk mısrası 8, diğer mısraları 7 heceden oluşur.
Gara ağaç gara ağaç (8)
Sende var yara ağaç (7)
Sen beni götüresin (7)
Şu bizim yar’a ağaç (7)
Deyiş: İki kişinin karşılıklı söyleştikleri ve genellikle soru – cevap biçiminde düzenlenen manilerdir.
A benim bahtı yârim
Gönlümün tahtı yârim
Yüzünde göz izi var
Sana kim bahtı yârim
Kapıdan bahtı yârim
Su gibi ahtı yârim
Yüzüme göz değmedi
Güneşler yahtı yârim
Karşı – Beri: Eğer deyişlerde söyleyicilerin adı ya da vasfı ( erkek-kız gibi) ayrıca belirtiliyorsa “karşı- beri” mani türü oluşur.
Erkek:
Karşıya kaban derler
Ökçeye taban derler
Kız hatırın kalmasın
Nişanlın çoban derler
Kız:
Karşı kabansız olmaz
Ökçe tabansız olmaz
Niye Hatırım kalsın
Sürü çobansız olmaz
B.TÜRKÜ
Türlü ezgilerle söylenen anonim halk şiiri nazım biçimidir. Söyleyeni belli türküler de vardır. Halk edebiyatının en zengin alanıdır. Anadolu halkı bütün acılarını ve sevinçlerini türkülerle dile getirmiştir.
Türkü iki bölümden oluşur. Birinci bölüm asıl sözlerin bulunduğu bölümdür ki buna “bent” adı verilir.
İkinci bölüm ise bentlerin sonunda yinelenen nakarattır. Bu bölüme “bağlama” ya da “kavuştak” denir.
Türküler, genellikle yedili, sekizli, on birli hece kalıplarıyla yazılmıştır. Konuları çok değişik olabilir.
Söğüdün yaprağı narindir narin
İçerim yanıyor dışarım serin ( bent )
Zeynep’i bu hafta ettiler gelin
Zeynebim Zeynebim anlı Zeynebim ( nakarat )
Üç köyün içinde şanlı Zeynebim
Bahçelerde saz olur a
Gül açılır yaz olur a
Ben yarime gül demem x
Gülün ömrü az olur. a
MANİ ÇEŞİTLERİ:
1. Düz Maniler:
Dört dizeden oluşur ve tüm dizelerinin hece sayısı eşittir.
Şu dağlar olmasaydı
Çiçeği solmasaydı
Ölüm Allah’ın emri
Ayrılık olmasaydı
2. Kesik Maniler:
Birinci mısrası yedi heceden eksik olan manilerdir.Kesik maniler genellikle cinaslı kafiye ile oluşturulmuşlardır.Bu yüzden cinaslı mani diye de adlandırıldığı görülür.Bu tür manilere Irak Türkmenleri “hoyrat”, Azerbaycan Türkleri “bayati” adını verir.
Güle naz
Bülbül eyler güle naz
Girdim dost bahçesine
ağlayan çok gülen az
3. Artık Maniler:
Dört dizelik maninin sonuna aynı kafiyeyi taşıyan bir kaç dize daha eklenmesiyle oluşan manilere artık mani ya da yedekli mani denir.
Adam aman karadan
Yarim gider gemiyle
Ben giderim karadan
Ciğerim göz göz oldu
Görünmüyor karadan
Hak beni ayırmasın
Kaşı gözü karadan
4. Doldurmalı Mani (Ayaklı Mani):
Kesik manilerin ilk mısralarının daha sonradan sekiz heceye tamamlanarak söylenmiş biçimlerine doldurmalı mani ya da ayaklı mani denir.
Yara benden yara benden
Söyleyin yara benden
Ne biter ne tükenir
Ok senden yara benden
5. Deyiş (Deyişme):
İki kişinin karşılıklı söylediği manilerdir. Soru yanıt şeklinde düzenlenir. Bir başka kişinin ağzındanmış gibi aktarıldığı şekilleri de vardır.Doğu Karadeniz bölgesinde canlılığını koruyan deyişme türü maniler karşı-beri maniler de denmektedir.
Adilem sen naçarsın
İnci mercan saçarsın
Dünya deniz olanda
Gönlüm nere kaçarsın
Ağam derim naçarım
İnci mercan saçarım
Dünya deniz olunca
Ben kuş olup kaçarım
6. Karşı-Beri:
Deyişme türü manilerin söyleyici adı ya da vasfı (erkek ye da kız gibi) belirtilirse karşı-beri türü mani ortaya çıkar
KIZ TARAFI:
Hoş geldiniz hoş geldiniz
Bereket getirdiniz
Varsa bir niyetiniz
Çekinmeden deyiniz.
GÖRÜCÜ:
Tellidir süpürgeniz
Gülle dolu bahçeniz
Niyetimiz bellidir
Kızınızı isteriz…
Başka bir karşı- beri mani örneği:
GELİN
Kazandaki iç bakla
Mevlam yarimi sakla
Azrail gelir isen
Önce kaynanam yokla
KAYNANA
Başı saçaklı gelin
İpten kuşaklı gelin
Dün geldin adam oldun
Leylek bacaklı gelin…
Konularına göre;niyet,atışma,askerlik,iş,bekçi ve davulcu manileri;İstanbul’da sokak satıcılarının söylediği maniler;semai kahvelerinde cinaslı maniler;aşık hikayecilerin söylediği maniler;mektup ve düğün manileri;ayrılık ve gurbet manileri gibi türlere ayrılabilir.Hıdrellez eğlencelerinde,bayramlarda,gezme yerlerinde vb.karşılıklı mani söyleme geleneği vardır.Geleneksel halk edebiyatında manicilerin piri olarak Ferhat ile Şirin kabul edilir.Maniler öteki anonim şiirlerinin çoğu gibi,kendilerine özgü bir ezgiyle bestelenerek okunur.Günümüzde mani söylemenin en canlı biçimde sürdüğü bölgeler Kerkük,Doğu ve Güneydoğu Anadolu ile Kars yöresidir.