 |
| Şair Eşref |
- Hiciv şairi (heccav), kaymakam.
- 1846’da Manisa’nın Kırkağaç ilçesine bağlı Gelenbe kasabasında doğdu.
- Asıl adı Mehmet Eşref‘tir.
- Mahalle mektebinden sonra Manisa Hatuniye Medresesinde Arapça ve Farsça okudu.
- Özel öğretmenlerden tarih ve matematik dersi aldı.
- 1870’li yıllarda tahrirat kâtipliği ve mal müdürlüğü yaptı.
- 1879’dan 1902’ye kadar Fatsa, Tirebolu, Kula gibi birçok kazada kaymakam olarak çalıştı.
- 1902’de Gördes Kaymakamı iken içkiye olan düşkünlüğü, yazdığı hicivler ve Jön Türklerle irtibat hâlinde olması gibi nedenlerle tutuklanarak İstanbul’a gönderildi.
- Bir yıl kadar hapis yattıktan sonra İzmir’e dönüp oradan da Mısır’a kaçtı.
- Gönüllü sürgünlüğü sırasında kısa sürelerle Fransa, İsviçre ve Kıbrıs’ta da kaldı.
- Mısır’da yayımladığı kitaplarla II. Abdülhamit ve rejimi aleyhinde ciddi bir mücadeleye girişti.
- II. Meşrutiyet’in ilanı (1908) sonrası ülkeye döndü.
- Kısa sürelerle önce Turgutlu Kaymakamlığına ardından da Adana Vali Muavinliğine atanan şair, 1909’da emekliye sevk edildi.
- 22 Mayıs 1912’de Manisa Kırkağaç’ta veremden öldü.
- Yakın bir dostu onu şu dizelerle uğurlamıştır:
Baktı hicvine layık değil alçak dünya
Eşref de kapağı attı cennete sonunda
- Şair Eşref’in mezar taşına yazılmasını istediği kıta ise şöyledir:
Kabrimi kimse ziyaret etmesin Allah için
Gelmesin reddeylerim billahi öz kardaşımıGözlerim ebna-yı âdemden o rütbe yıldı kim
İstemem ben Fatiha, tek çalmasınlar taşımı
(ebna-yı âdem: âdemoğlu, rütbe: derece, kim: ki)
- Hiciv sanatının edebiyatımızdaki en önemli isimlerinden biridir.
- Şiirlerinde zulüm, suistimal, yolsuzluk, rüşvet, iltimas, cehalet ve miskinlik gibi konuları sert bir dille eleştirmiştir.
- İçeriği yeni olsa da şekil, üslup ve dil açısından divan şiirine bağlıdır.
- Ölçü olarak yalnızca aruzu kullanmıştır.
- Şiirlerinde halk ağzında yaşayan kimi söyleyiş ve deyimlere de yer vermiştir.
- Şair, II. Abdülhamit ile çevresindekileri kimi zaman hakarete varan ifadelerle eleştirmekten çekinmemiştir:
Besmele gûş eyleyen şeytan gibi
Korkuyorsun “Höt!” dese bir ecnebiPadişahım öyle alçaksın ki sen
İzzet-i nefsin Arap İzzet gibi!(guş eylemek: işitmek)
- Şiirlerinde sık sık “hürriyet” kavramına vurgu yapmıştır:
Eşrefa! Hürriyet uğrunda feda olsak n’ola
Zulmü sultanın yutulmaz bir bela macunudur
(Eşrefa: Ey Eşref)
Çok değildir olsa hürriyet için canlar feda
Kalb-i millette yer eyler öyle kurbanın adı
(kalb-i millette: milletin kalbinde)
- Şair Eşref, İkinci Meşrutiyet’ten sonra durumun değişmediğini görünce yergilerini bu sefer de yeni rejime yöneltmiştir. Bu konuyla ilgili en çok anlatılan anekdot şöyledir:
“Abdülhamid’in baskıcı yönetimine karşı büyük umut bağladığı Meşrutiyetçiler de bir baskı düzeni kurmaya kalkışınca düş kırıklığına uğrayan Şair Eşref: “Pek değişen bir şey olmadı. Abdülhamit zamanında söz söylemek yasaktı, ağzını açanın anasını ağlatırlardı. Şimdi kural değişti, söylemek serbest ama söyledikten sonra ağlatıyorlar insanın anasını.”
- Divan şiirinde Nefi ve Süruri gibi şairler ile öne çıkan hiciv tarzının önemli temsilcilerinden biri olan Şair Eşref, kendini Nefi ile mukayese etmekten de çekinmemiştir:
Oku eşarımı bir kere benim
Deme Nefi’ye o bir harikadır
Ehl-i namus olana hoş görünür
Fakat alçaklara bir barikadır(eşar: şiirler, ehl-i namus: namuslu insanlar, barika: şimşek)
Eserleri: Deccal, Şah ve Padişah, Hasbihâl, İran’da Yangın Var, İstimdad, Şair Eşref’in Külliyatı.
Hicivlerinden…1.
Cihanda var mıdır bizler kadar bilmem garaz mutat
Görürsek kimde asar-ı liyakat, eyleriz berbat
(Bilmem, dünyada var mıdır? Bizdeki kadar kötü bir niyet. Kimde görsek hünerli bir eser / liyakat izleri hemen berbat ederiz.)
2.
Güya elektriktendir hürriyetin ziyası,
Kullanmayı bilenler eyler evi münevver
Bilmeksizin ederse işale kim tasaddi,
Hem kendisi olur kül hem ev yanar beraber(Sözde, elektriktendir özgürlüğün ışığı. Onu kullanmayı bilenler de evini / ülkelerini aydınlatır. Yetkin olmayan insanların bu konuya el atması ise hem kendilerini hem de evi / ülkeyi yakmalarına neden olur.)
3.
Vükelayı sıraya çeksem eğer zahir olur
Kimi hırsız uğursuz, kimi nadan gibidir(Şu vekilleri / bakanları sıraya çeksem kimi hırsız, kimi uğursuz kiminin de cahil olduğu ortaya çıkar.)
4.
Her biri hâlince icra-yı mezalim etmede
Görse bir memuru insan bir şaki zanneyliyor(Her biri elinden geldiğince vatandaşa eziyet ediyor ki insan onlardan birini görünce haydut zannediyor.)
5.
Kışlalar saye-i şahanede cennet gibidir
Bir giren sonra içinden gavur olsa çıkamaz
(Padişahın sayesinde kışlalar cennete döndü, içeri düşen din değiştirse bile çıkamaz. Beyitte asıl kastedilen ise uzun askerlik süreleri nedeniyle kışlaların askerler için cehenneme dönmüş olmasıdır.)
6.
Şimdi tekkeler tembel yatağıdır bütün
Medrese sakinleri asker kaçağıdır bütün
Anekdotlar…
Hizmeti Görüldü
Hiçbir iş yapmadan uzun yıllar devletten maaş alan yüksek bir memurun öldüğünü öğrenen Eşref şöyle der: “Oh be! Nihayet öldü de devlete millete bir hizmeti görüldü.”
Hiciv Tutkusu
Şair Eşref, İstanbul’da yaşadığı günlerde arkadaşları ile Sirkeci Garı’nda sohbet ederken arkadaşları ona: “Biraz sakin ol, her şeyi de hicvetme!” deyince Eşref: “Size kendimi tanıtayım.” dedikten sonra hiciv tutkusunu anlatan şu kıtayı okur:
Ölsem de seçmem yalanı
Doğru söyler gezer bir şairim
Bir güzel mazmun bulunca Eşrefa!
Kendimi hicveylemezsem kafirim!
(İlk dizenin orijinali hâli: Eylemem ölsem de kizbi ihtiyar)
Dilenci Hükûmet
Köprüyü paralı yapıp bütçe açıklarını köprü parasıyla azaltma fikri ilk ortaya atıldığında Eşref, tepkisini şu iki dizeyle ortaya koyar:
Ahali köprüden on para vermezse geçirmezler
Ne feyz ummaktayız böyle dilenci hükumetten?Boşuna Uğraşma
Dönemin edebiyatçılarından Muallim Naci’nin yeni bir sözlük hazırlığı içinde olduğunu duyan Eşref, ona şu notu iletir: “Eğer amacın memlekete hizmet etmekse özgün bir sözlük yazacağım diye boşuna uğraşma! Şu andaki sözlükten merhamet, himmet, cömertlik, esirgeme, çalışma gibi artık toplumumuzda bir karşılığı olmayan sözcükleri çıkar at; yeni sözlük hazırdır.”
İlgili Sayfalar
👉 Hürriyet Kasidesi’ne Tehzil
👉 Hicviye
👉 Neyzen Tevfik
Yararlanılan Kaynaklar
- Çeşitli Yönleriyle Şair Eşref, Alpay Kabacalı
- Yergi, taşlama ve Hazırcevaplarıyla Nüktedan Şair Eşref, Süleyman Bulut
- TDV İslam Ansiklopedisi, Şair Eşref, Ömer Faruk Huyugüzel
- Tanzimat’tan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi, Yapı Kredi Yayınları
