Tarık Buğra’nın 1963’te yayımlanan tarihî romanı.

Çolak Salih: Romanın bir diğer önemli karakteri Çolak Salih’tir. Savaştan tek kollu dönen Salih, harpten yenilgiyle çıkan Osmanlı Devleti’nin askerî gücünü temsil eder. Pusulasını kaybeden bir gemi gibi oradan oraya savrulan Salih, yakın arkadaşı Niko ve arkadaşlarının gerçek yüzünü gördükten sonra Kuvayımilliye saflarına geçerek önemli vazifeler görür. Salih’in en önemli hizmetlerinden biri de İstanbullu Hoca’nın Kuvayımilliye saflarına katılmasını sağlamasıdır.

Ali Emmi: Akşehir’in bilgesi, güngörmüş ihtiyarıdır. Oğlunu cephede şehit veren Ali Emmi, oğlundan emanet kalan gelini ve üç torunuyla yaşamaktadır. O, romanda Kurtuluş Savaşı’nın ruhunu temsil eder.

Reis Bey: Reis Bey, kararlılığı ve kültürel birikimiyle romanda aklın temsilcisidir. Akşehir’de çok sevilen ve sayılan bir kişidir. Oldukça sade ve alçak gönüllüdür. Çakırsaraylı çetesinin mekânına tek başına giderek çetenin Akşehir’i basmasını engelleyecek kadar da cesurdur.

Doktor Haydar Bey: Doktor Haydar, Akşehir’in tanınmış ailelerindendir. Askerî doktor olarak uzun süre savaşta yer almıştır. Memleketine geldikten sonra Kuvayımilliye saflarında yer alır. Eserde Kuvayımilliye için çalışan bir komutan, amir görünümündedir. Kuvayımilliye saflarına katılan halkın silahlı eğitimiyle ilgilenir. Ankara’dan gelen emirlerin yerine getirilmesini sağlar.

Büyük bir kaos içindeki Akşehir’e bir gün İstanbul’dan Mehmet Reşit Efendi isminde bir hoca gönderilir. Kurtuluşun yolunu hâlâ padişahta gören Hoca’ya kasaba halkı kısa sürede büyük bir saygı ve sevgi duyar. İstanbullu Hoca olarak anılmaya başlayan Mehmet Reşit Efendi’nin yaptığı konuşmalar
Kuvayımilliyeye zarar vermektedir. Cuma
namazlarında verdiği hutbelerde Kuvayımilliyeyi çetelerle bir tutar. Hoca’nın Akşehir’de kurduğu hâkimiyeti ilk sarsan şey ise Konya’nın ele geçirilmesi haberi olur. Kuvayımilliye tarafından İstanbullu Hoca’ya konuşmalarındaki üslubu değiştirmesi yönünde ihtar yapılır. Hatta onu kendi saflarına geçirmeye çalışırlar. Bu teklifi de kabul etmeyen Hoca hakkında “vur emri” çıkarılır. Bu arada Hoca, Emine adında bir kadınla evlenir. Onun etrafına yaydığı olumlu izlenim, hakkında verilen kararı hep geciktirir. Fakat konuşmaları Kuvayımilliyeyi çökertmek doğrultusundadır. Fuat Paşa, İstanbullu Hoca’nın fikirlerinde ısrar etmesi üzerine öldürülmesini ister. Hoca evini barkını bırakıp halkın da zorlamasıyla Akşehir’den kaçar. Ülkenin yönetimindeki boşluğu fırsat bilen çetelerden biri olan Çakırsaraylı‘nın çetesine sığınan Hoca, burada “Küçük Ağa” olarak çağrılır. Çakırsaraylı çetesine katılan İstanbullu Hoca tanınmamak için yeni bir kimliğe bürünür. Sakalını keser; sarığını, cübbesini çıkarır.

Çolak Salih, bir gün meyhanede Niko ve diğer Rumların Osmanlıya düşmanca konuşmalarını duyar. Salih, tanık olduğu olay sonrası gerçeklerin farkına vararak kendine çekidüzen vermeye çalışır. Niko ve diğer ayrılıkçı Rumlarla ilişkisini kesen Çolak Salih, sol koluyla her gün atış talimi yapar. Kısa bir süre sonra tek koluyla attığını vuran iyi bir nişancı olup çıkar. Akşehir’deki Kuvayımilliye’nin temsilcilerinden olan Doktor Haydar Bey’e giderek Nikoların Pontus Rum Devleti ile ilgili toplantısını anlatır ve vatan için çalışmak istediğini söyler. Bir süre sonra da Kuvayımilliyeye katılır. Bunu ilk duyan kasabanın büyük değer verdiği Ali Emmi olur. Ali Emmi, “pis çolak” dediği Salih’in Kuvayımilliyeye katıldığını öğrenince artık ona “oğlum” diye hitap etmeye başlar.
Kuvayımilliyeciler, İstanbullu Hoca’yı öldürmesi için Çolak Salih’i görevlendirir. Çolak Salih, İstanbullu Hoca’yı bulur fakat onun gibi değerli bir adamın vurulmasını doğru bulmaz. Onun gibi birinin vatana hizmet edebileceğini düşünür. Küçük Ağa’ya ya vatan için çalışmasını ya da kendisini vurmasını söyler. Hoca, Çolak Salih’in etkisiyle Kuvayımilliyeye katılır. 

Tarık Buğra’nın “Küçük Ağa” Romanında Çatışan Unsurlar, Mustafa Karabulut
Tarihi Romanlarda Değişen Bakış Açısı, Küçük Ağa ve Küçük Ağa Ankara’da, İlknur Tatar Kırılmış
Tarık Buğra’nın “Küçük Ağa” ve Samim Kocagöz’ün “Kalpaklılar” Adlı Romanları Üzerine Karşılaştırmalı Bir İnceleme, Şerefnur Atik
Tarık Buğra’nın Küçük Ağa ve Uwe Timm’in Morenga Romanlarının Film Sanatına Aktarımı, Filiz İlknur Cuma
Tarık Buğra’nın Küçük Ağa Romanında Kahramanın Sonsuz Yolculuğu, Ahmet Faruk Güler

Ertuğrul Gazi’nin küçük oğlu olan Osman; uçarı, hareketli, yiğit bir gençtir. Osmancık’ın delişmen yönleri onu ağabeyleri Savcı ve Gündüz’den farklı kılar. O, eğlence dolu bir hayat içinde amaçsız yaşamaktadır.

“Çocukluğunda ele avuca sığmazdı. Delikanlılığa yöneldiği yıllarda da kabına sığmıyordu. Derken ‘Nerde çalgı, orda kalgı’ dönemi başladı: Gücünün, kuvvetinin sahibi değildi; gücü, kuvveti onun sahibiydi. Uzun ve boğum boğum kollarında kılıç, kocaman ellerinde yay, üstünleştikçe üstünleşiyor; asıl önemlisi, bu üstünleşme kendini gösterme tutkusuna kayıyordu: Değil bir meydan okumaya, bir yan bakışa, bir dudak büküşe bile katlanamazdı.” (s.7)