Karşılaştırmalı Söz Sanatları

Teşbihte (benzetme) hem benzeyen hem de kendisine benzetilen vardır:

Merhametin ta kendisiydi gözlerin

Benzeyen: gözler
Kendisine benzetilen: merhamet

Kaldırımlar içimde yaşamış bir insandır

Benzeyen: kaldırımlar
Kendisine benzetilen: insan

İstiarenin (eğretilemenin) temeli benzetmeye dayanır. İstiarede benzetmeden farklı olarak bu iki ana unsurdan sadece biri kullanılır.
Kendisine benzetilen söylenmişse açık istiaredir:

Akıyor nur gördüğüm dereden

Benzeyen “su” söylenmemiş.
Kendisine benzetilen: nur

Gökten bir inci
Seçemeyen gemici
Yol bulamadı gemisine

Benzeyen “yıldız” söylenmemiş.
Kendisine benzetilen: inci

Benzeyen söylenmişse kapalı istiaredir:

Çocuk, elinde olsa kanatlanıp uçacaktı.

Benzeyen: çocuk
Kendisine benzetilen “kuş” söylenmemiş.

haliçte bir vapuru vurdular dört kişi
demirlemişti eli kolu bağlıydı ağlıyordu

Benzeyen: vapur
Kendisine benzetilen insan söylenmemiş.

Not: Bu örnekte vapurun elinin kolunun olması ve ağlaması nedeniyle insana benzetildiği görülmektedir. Yani kapalı istiarenin yanı sıra teşhis (kişileştirme) de var. Unutmayın ki her teşhiste kapalı istiare vardır.

İstiare / Mecazımürsel

Bir sözcüğün gerçek anlamı dışında kullanılmasını sağlayan ilgi, benzerlikse “istiare”; benzerlik dışında bir ilgiyse mecazımürsel (ad aktarması) adını alır.
Başka bir deyişle mecazımürsel, bir sözcüğün benzetme amacı taşımadan başka bir sözcük yerine kullanılmasıdır:

Korkma! Sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak

Açıklama: Bu örnekte “al sancak” sözcüğü ile kastedilen bayraktır ancak sancak ile bayrak arasındaki ilgi, benzerlik değildir. “Hilal” bayrağımızı oluşturan parçalardan biridir (parça-bütün). Bayrağın bir parçası söylenmiş bütünü kastedilmiştir. Bu nedenle buradaki sanat mecazımürseldir.

Mecazımürsel sözcükler arasında çeşitli anlam ilgileri kurularak yapılır. Bunlar: parça-bütün, sebep-sonuç, özel-genel, iç-dış, yazar-eser, eşya-sahip, soyut-somut vs.

Şark işinden ferâceler, şallar
Akıyor dalga dalga şimdi kıra

Açıklama: Ferace ve şal ile bunları giyen ya da örtünen kadınlar kastedilmektedir. Buradaki ilgi eşya-sahiptir. Eşyalar söylenerek sahipleri kastedilmiştir (mecazımürsel).

Not: Mecazımürsel sözü kısaltmak amacıyla günlük hayatta sıkça kullanılmaktadır: sobayı yak (iç-dış), bereket yağıyor (sebep-sonuç), Tanpınar okuyorum (yazar-eser) vb.

Tevriye / Kinaye

Tevriyede (iki anlamlılık) bir sözcük iki farklı anlama gelecek şekilde kullanılır. Bu anlamların ikisi de gerçektir:

Beyaz gerdanında bir de ben gerek

Açıklama: Bu örnekte “ben” sözcüğü hem “tendeki siyah nokta” anlamında hem de zamir olarak kullanılmıştır. İkisi de gerçek anlamdır. Ancak tevriyede asıl kastedilen anlamın uzak anlam olduğu da unutulmamalıdır (zamir, şairin kendisi).

Bir Kilim yeter sevgilim! (Reklam, Kilim markası)

Açıklama: Bu örnekte “kilim” sözcüğü hem eşya hem de marka adı olarak kullanılmıştır. Her ikisi de gerçek anlamdır. Ancak asıl kastedilen markanın kendisidir.

Kinayede ise söz hem gerçek hem de mecaz anlama gelecek şekilde kullanılır. Ancak asıl kastedilen mecaz anlamdır.
Dilimizdeki birçok deyim kinayelidir: gözü açık (uyanık, becerikli), kulağı delik (olan bitenleri çabuk haber alan), kalın kafalı (geç ve güç anlayan), eli uzun (hırsız), burnu büyük (kibirli) vb.
Kinayede gerçek anlamın düşünülmesine engel bir durum yoktur ancak asıl kastedilen mecaz anlamdır:

Yenik düşüyor her şey zamana
Biz büyüdük ve kirlendi dünya

Açıklama: Bu dizelerde “kirlendi dünya” sözü hem gerçek hem de mecaz anlamıyla anlaşılabilmektedir ancak asıl kastedilen sözün mecaz anlamıdır.

Tevriye / Cinas

Cinas, anlamları farklı sözcükler arasındaki yazılış ve söyleyiş benzerliğidir.
Tevriyede tek bir sözcük birden çok anlam ifade ederken cinasta her anlam için ayrı ayrı kullanılır:

Mutluluk için (İçecek reklamı)

Açıklama: Verilen örnekte “için” sözcüğü iki farklı anlama geldiği için tevriyedir (içmek eylemi ve edat)

Eyleme vaktini zayi, deme kış yaz, oku yaz.

Açıklama: Bu örnekte ise “yaz” sözcüğünün iki kez kullanıldığı görülüyor. Yazılışları aynı olmasına rağmen farklı anlamlara gelen bu sözcükler bir cinas örneğidir.

Cinaslı sözcükler dize sonlarına gelirse -ki çoğunlukla da bu tür örnekler görülür- cinaslı uyak oluşturur:

Ne Ömer Hayyam ol şarapla yıkan
Ne Âşık Ferhat ol dağları yıkan

Tecahülüarif / İstifham

Tecahülüarif genellikle istifham kullanılarak yapılır.
Tecahülüarifte şair maksatlı olarak bilinen bir şeyi bilmezlikten gelir.
İstifham ise sözü soru biçiminde söylemektir. Amaç cevabı bulmak değil duygu ve düşünceyi daha etkili kılmaktır.
Buna göre aşağıdaki örnekte hem tecahülüarif hem de istifham bulunmaktadır:

Bu eller miydi masallar arasından
Rüyalara uzattığım bu eller miydi?

Tenasüp / Leffüneşir

İkisi de anlam yakınlığına dayalı sanattır.
Tenasüp, anlam bakımından aralarında ilgi bulunan iki veya daha fazla sözcüğü bir arada kullanma sanatıdır:

Eşcar-ı bağ hırka-i tecride girdiler
Bad-ı hazan çemende el aldı çenardan

Günümüz Türkçesi: Bahçenin ağaçları tecrit hırkasına girdiler. Sonbahar rüzgârı çimende çınardan el aldı. Bahçe, ağaç, çimen ve çınar sözcüklerinin birlikte kullanılması tenasüp sanatıdır.

Bu böyle işte, senin hasretin…Bu zehri bana
Firakin ağlatıyor, besliyor bu hicranı

Açıklama: Örnekteki “hasret, firak (ayrılık), hicran (ayrılık acısı) sözcükleri hüznü ve ayrılık açısından doğan üzüntüyü hatırlatıyor. Birbirini çağrıştıran bu sözcüklerin birlikte kullanılması tenasüp sanatıdır.

Leffüneşir (söz simetrisi) ise içinde söz simetrisi bulunan bir tenasüptür.
Bu sanat, ilk dizede en az iki şey söyleyip sonra onların her biriyle ilgili sözcükler kullanılarak yapılır:

Sakın bir söz söyleme… Yüzüme bakma sakın
Sesini duyan olur, sana göz koyan olur

Açıklama: İlk dizede verilen “söz” ve “bakmak” sözcükleri ile ilgili olarak ikinci dizede sırayla “ses” ve “göz” sözcükleri verilmiş.

Buna göre leffüneşrin olduğu her örnek aynı zamanda bir tenasüptür.

Teşhis / İntak

Teşhis (kişileştirme) insan dışındaki canlı ya da cansız varlıklara insana ait özellikler yükleme sanatıdır.
Teşhis
ve intak, çoğu zaman kapalı istiare yoluyla yapılır:

Bu gece çılgınlığı üstünde denizin de!

Açıklama: Denizin çılgın olması insani bir özelliktir. Deniz, istiare yoluyla insana benzetilmiş. Başka bir deyişle kişileştirme (teşhis) kapalı istiare yoluyla yapılmış.

İntak ise konuşturma sanatıdır.
Teşhis ve intak genellikle birlikte kullanılsa da yukarıda verilen örnekte olduğu gibi her teşhiste intak bulunmaz.
Ancak –aşağıda verilen örnekte olduğu gibi- intak varsa teşhis de vardır:

Dolap niçin inilersin
Derdim vardır inilerim
Ben Mevla’ya aşık oldum
Onun için inilerim

Tekrir / Akis

Tekrir (yineleme), aynı sözcük ya da sözcüklerin ifadeyi güçlendirmek için tekrar edilmesidir.

Akşam, yine akşam, yine akşam
Bir sırma kemerdir suya baksam

Akis ise şiirdeki sözlerin tersinden tekrar edilmesiyle yapılan söz sanatıdır. Buna göre akis varsa tekrir de vardır:

Elverir ki bir gün bana derinden
Ta derinden bir gün bana: “Gel” desin

Veh ne sâhirsin ki oddan su çıkardun sudan od
Derledüp ruhsarını gül gül kılanda tâb-ı mül

İlgili Sayfa

👉 Edebi Sanatlar Ana Sayfa

Konu Anlatımı İndir 👇

Karlı dağların başında
Salkım salkım olan bulut
Saçın çözüp benim için
Yaşın yaşın ağlar mısın
1. Bu dizelerde aşağıdaki söz sanatlarından hangisi kullanılmamıştır?
A) İstifham
B) İstiare
C) Tekrir
D) Tezat
E) Teşhis

2. Aşağıdaki dizelerin hangisinde teşbih (benzetme) yoktur?
A) Kalemim bir fırçadır, ucu iğneden ince
Bir boya kutusudur kafam geceden kara
B) Beşikten başlayıp mezara uzanan
Tenha ve korkulu bir köprüdür ömrüm
C) Ufuklarda bu akşam ne sis var ne bulut var
Selviler içinde bir alev Emirsultan
D) Sen Türkiye gibi aydınlık ve güzelsin
Benim doğduğum köyler de güzeldi
E) Yaram var, havanlar dövemez merhem
Yüküm var, bulamaz pazarlar dirhem

Bir gece misafirim olsan yeter
Dolar odama lavanta kokusu
Soğur sevincimden sürahide su
Ay pencerede durup durup güler
3. Bu dizelerdeki söz sanatları aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir?
A) Teşhis, kapalı istiare, hüsnütalil
B) Tezat, açık istiare, tecahülüarif
C) Tezat, kapalı istiare, hüsnütalil
D) Teşhis, açık istiare, tecahülüarif
E) Teşhis, kinaye, tecahülüarif

Girmez şu yanan bağrıma bir başka tebessüm
Ülküm, emelim, istediğim sadece sensin
Lütfunla baharlar gibi şenlendi şu gönlüm
Ta fecre kadar beklediğim her gece sensin
Ey sevdiceğim, gökleri mestane gülüşlüm
Nur yüzlü Gül’üm, özlediğim çift hece sensin
4. Bu şiir aşağıdakilerden hangisine örnektir?
A) Lebdeğmez
B) Seci
C) Mensur şiir
D) Akrostiş
E) Manzum hikaye

5. Aşağıdakilerin hangisinde açık istiare kullanılmıştır?
A) Sabahtan uğradım ben bir fidana
Dedim mahmur musun dedi ki yok yok
A) Ezelden beridir o ücra yere
Ninniler söylermiş bir serin dere
B) Dağlara yaslanıp yatan güneşi
Yaralı, hastadır, yorgundur sandım

C) Dağ dağ o güzel ses, bütün etrafı gezindi
Görmüş ve geçirmiş denizin kalbine sindi
D) Yürür, fakat suların böyle kahr-ı hiddetine
Nasıl tahammül eder eski, hasta bir tekne
E) Ufukta günün boynu büküldü
Şimdi İstanbul solgun bir güldü

Kâmil olan pendi arar
Marifetle kılı yarar
Atalardan kalma sözdür
Sarp sirke kabına zarar
6. Bu dizelerde öne çıkan söz sanatı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Hüsnütalil
B) İrsalimesel
C) Tariz
D) Telmih
E) Tezat

7. Aşağıdakilerden hangisi ayraç içinde verilen söz sanatına örnek olamaz?
A) Her gün bu kadar güzel mi deniz
Böyle mi görünür gökyüzü her zaman (tecahülüarif)
B) Ateşten kızaran bir gül arar da
Gezer bağdan bağa çoban çeşmesi (hüsnütalil)
C) Kalabalık çarşılarda tenha adamlar
Öyle bakar vitrinlere yoksulluk (tezat)
D) Bir kubbe boşluğunda yankılanır ayak seslerim
Soluk soluğa kaçan benim belki kovalayan benim (tevriye)
E) Büyülenmiş bir ceylan gibi bakıyor zaman
Sessizlik dökülüyor bir yerde yaprak yaprak (teşbih)

Koştu, yokuş aşağı, rengi atmış bir şapka
Çanta, gözlük,
Bir eski atkı, adımları yavaş
Uçar gibi hafif bir küçük önlük
8. Dizelerde öne çıkan söz sanatı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Mübalağa
B) Tevriye
C)

Mecazımürsel

D) Kinaye
E) Hüsnütalil

9. Aşağıdakilerden hangisi ayraç içinde verilen söz sanatına örnek olamaz?
A) Ölüm indirmede gökler, ölü püskürmede yer
O ne müthiş tipidir, savrulur enkaz-ı beşer (mübalağa)
B) Akşam, yine akşam, yine akşam
Bir sırma kemerdir suya baksam (tekrir)
C) Sen İstanbul’dasın diye memnun ağaçlar
Sen varsın diye insanlar iyi (hüsnütalil)
D) Aheste çek kürekleri mehtap uyanmasın
Bir âlem-i hayale dalan ab uyanmasın (teşhis)
E) Ürkmeden su içsinler yavaşça, susun, susun
Bir sebile döküldü bembeyaz güvercinler (tariz)

Konuyu pekiştirmek amacıyla şiirde bir atasözü ya da atasözü değerini taşıyan bir ifade kullanmaya dayalı bir sanattır.
10. Aşağıdakilerin hangisinde sözü edilen söz sanatına uygun bir örnek yoktur?
A) Ziyaretten murat olan duadır
Bugün bana ise yarın sanadır
B) Necati ser-hoş olur zahit olamaz yâran
Mesel durur ki ere bir hüner yiter dirler
C) Emin olma gönül hicrandan inen
Bilirsin dost olmaz eski düşman
D) Ne acep murg imişsin ey zahit
Ki hemîşe muradın uçmakdur
E) Hakir olduysa millet şanına noksan gelir sanma
Yere düşmekle cevher sakıt olmaz kadr ü kıymetten

Lügat bir isim ver bana halimden
Herkesin bildiği dilden bir isim
Eski esvaplarım tutun elimden
Aynalar söyleyin bana ben kimim
11. Dizelerde aşağıdakilerden hangisi yoktur?
A) Benzetmeye
B) Çapraz uyağa
C) Sözcük tekrarlarına
D) Eğretilemeye
E) Kişileştirmeye

Bu söz sanatı “olup bitenin, akıl ve bilgiye dayanan bir açıklamasının yapılması yerine, içinde bulunulan ruh hâlinin etkisi altında hayalî bir nedenle açıklanması” olarak tanımlanabilir.
12. Aşağıdakilerin hangisinde sözü edilen söz sanatına uygun bir örnek vardır?
A) Bülbüllerin seni ister ey gonca dehen gel
Gül gittiğini anmayalım gülşene sen gel
B) Gel deyü cihanın şehriyârı bezm-i gülzâra
Temaşa etmek için yasemenler çıktı divâra
C) Kabz u bastı bu yolun der-pey olur birbirine
Her düzün bir yokuşu her yokuşun bir düzü var
D) Ellerim bir kanat gibi titrekti
Tutmasam gözümden yaş inecekti
E) Hoş olur gecede mey sohbeti mehtâb olıcak
Nûrsun meclise gel kim demişiz mâh sana

Girdik on beş yaşımıza
Ağu düştü aşımıza
Neler geldi başımıza
Ben bilirim Mevla bilir
13. Bu dizelerdeki altı çizili sözle yapılan söz sanatı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Mübalağa
B) Kinaye
C) Tecahülüarif
D) Hüsnütalil
E) Mecazımürsel

Bağrımdaki hançer midir ok mudur
Benim derdim çiçeklerden çok mudur
İlâhî bunların derdi yok mudur
Neden güler bu divane çiçekler
14. Bu dörtlükte aşağıdaki söz sanatlarından hangisine örnek yoktur?
A)

Tecahülüarif

B) İstifham
C) Teşhis
D) Kapalı istiare
E) Hüsnütalil

Gül üzülsün gonca açılsın bana sen gül yiter
Ağlasın bülbüllerin ey gonca tek sen gül yiter
15. Dizelerde aşağıdaki söz sanatlarından hangisi yoktur?
A) Cinas
B) Tekrir
C) Teşbih
D) Tenasüp
E) İstiare

I. Yâre mektup okur şirin dillerim
Yazı bilmez kalem tutmaz ellerim
II. Ne yakar zerreyi ne de üşütür
Ne de usandırır seher yelleri
III. Hak’tan hicap etmiş kızarmış lâle
Sandım utandırır seher yelleri
IV. Acep beni anar m’ola
O kaşları keman şimdi
16. Numaralanmış dizelerde aşağıdaki söz sanatlarından hangisine örnek yoktur?
A) Tenasüp
B) Hüsnütalil
C) Tevriye
D) Teşbih
E) Tekrir