- Önceden yazılmış veya tasarlanmış bir metnin sahnede hareket ve sözle canlandırılmasıdır.
- Diğer sanatlar gibi tiyatro da dinî törenlerden doğmuştur.
- Antik Yunan’da Bağbozumu Tanrısı Dionysos (Diyanizos) onuruna düzenlenen şenliklerde koro tarafından söylenen dinî ezgiler ilk tiyatro metinleri olarak kabul edilmektedir.
- Tiyatro sanatını roman, öykü, şiir gibi edebiyatın diğer türlerinden ayıran en önemli özelliği hem göze hem kulağa (ses, konuşma, jest, mimik) hitap etmesidir.
- Tiyatro; oyun metni, sahne tasarımı, kostüm, sahneleme, müzik, dans gibi her biri başlı başına bir sanat etkinliği olan ögelerden oluşan birleşik bir sanattır.
- Bilindiği gibi olay çevresinde gelişen metinler, “anlatmaya bağlı metinler” ve “göstermeye bağlı metinler” olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Masal, destan, hikaye, roman anlatmaya bağlı metinler iken; tiyatro göstermeye bağlı metindir.
- Herhangi bir olay, durum veya tasarının sahnede canlandırılması amacı ile yazılmış bu tür eserlere “dramatik metin” denir.
- Tiyatro sözcüğü anlam olarak oyunların sahnelendiği yer/yapı/bina ile sahnelenmesi için yazılan metni de karşılamaktadır.
Tiyatro Çeşitleri ve Özellikleri
Tragedya (Trajedi)
- Seyircinin acıma ve korku duygularını harekete geçirerek ruhları tutkulardan arındırmayı amaçlar.
- Hayatın trajik yönleri ele alınır.
- Kahraman, oyunda saadetten felakete doğru sürüklenir.
- Oyunlarda erdemli ve ahlaklı olmanın önemine vurgu yapılır.
- Sıradan insanlara yer verilmez; kahramanlar olağanüstü varlıklar, soylu ya da erdemli kişilerdir.
- Olaylar tarihten ya da Yunan mitolojisinden alınır.
- Manzum (şiir) olarak yazılır, ancak 18.yüzyıldan sonra düzyazı ağırlık kazanacaktır.
- Ciddi ve ağırbaşlı bir üslubu vardır.
- Kaba saba sözlere ya da argoya sahnede yer verilmez.
- Öldürme ya da yaralama gibi olaylar sahnede gösterilmez.
- Kimi zaman dans edip şarkı da söyleyen koro, sahnede gösterilmeyen olayları halka bildirmekle görevlidir.
- Beş perdeden oluşur ve ara vermeden oynanır. Perde aralarını koro şarkıları belirler.
- Üç birlik kuralına (tek olay, bir gün, tek mekan) uyulur.
- Eski Yunan tiyatrosunda Euripides, Aiskhylos ve Sophokles tragedya türünün en önemli temsilcileridir.
- 17. yüzyılda klasisizmin önemli oyun yazarları Corneille ve Racine klasik kurallara bağlı kalarak bu türde önemli eserler vermiştir.
- Tragedya, temel bazı özellikleri aynı kalmakla birlikte zaman içinde değişime uğramıştır.
Komedya (Komedi)
- İnsan hayatının gülünç yanlarını alaycı bir tutumla sergileyen tiyatro türüdür.
- Amaç, güldürme yoluyla insanların kendi hata ve kusurlarını görerek bunlardan ders çıkarmasıdır.
- Manzum (şiir) olarak yazılır ancak 17.yüzyıldan sonra düzyazı ağırlık kazanacaktır.
- Konular günlük hayattan alınır.
- Kahramanlar genellikle sıradan kişilerdir.
- Güldürmek esasına dayandığı için sahnede her türlü kaba söz ve şakaya yer verilir.
- Kavga, yaralama gibi eylemler sahnede canlandırılır.
- Beş perdeden oluşur ve ara vermeden oynanır.
- Üç birlik kuralına (tek olay, bir gün, tek mekan) uyulur.
- Aristophanes, Plautus ve Moliere en önemli komedi yazarlardır.
Komedi Türleri
- Karakter Komedisi: İnsan kişiliğinin gülünç yanlarını işleyen komedi türüdür. Bu tür komedide kişilerin huylarında baskın olan tek bir özellik öne çıkar. Moliere’in Cimri, Shakespeare’in Venedik Taciri karakter komedisine örnek olarak verilebilir.
- Töre Komedisi: Toplumun örf ve adetlerini gülünç hale getirerek işleyen komedidir. Daha çok toplumun aksayan yönlerini gösterir. Moliere’in Kibarlık Budalası, Gogol’un Müfettiş ya da Şinasi’nin Şair Evlenmesi adlı eserleri töre komedisine örnek olarak verilebilir.
- Entrika (Dolantı) Komedisi: Olayların şaşırtıcı biçimde düzenlendiği, çoklukla güldürmekten başka bir amaç gütmeyen komedidir. Bu
türde komik öge, ustalıkla birbirine bağlanmış durumlardan ve hareketlerden sağlanır. Moliere’in Scapin’in Dolapları ile Shakespeare’in Yanlışlıklar Komedisi entrika komedisine örnek olarak verilebilir.
Dram
- Gerçek hayatın sadece trajik ya da komik olaylardan ibaret olmadığı anlayışına dayanan tiyatro anlayışıdır.
- Dramda yaşamın acıklı ve gülünç yönleri bir arada verilir.
- Dramla birlikte tragedyanın katı kuralları yıkılmıştır.
- Manzum (şiir) ya da mensur (düzyazı) olarak yazılabilir.
- Oyunlarda toplumun her kesiminden insana yer verilir.
- Üç birlik kuralına uyma zorunluluğu yoktur.
- Perde sayısında bir sınırlama yoktur.
- Konular günlük hayattan ya da tarihten alınabilir.
- Her türlü konuşma ya da eylem sahnede canlandırılabilir.
- İlk örnekleri İngiliz şair ve oyun yazarı Shakespeare tarafından verilmiştir. Ancak türün ilkeleri Victor Hugo tarafından Cromwell adlı oyunun ön sözünde ortaya konulacaktır.
- Alman edebiyatından Goethe ve Schiller ünlü drama yazarlarıdır.
Epik Tiyatro
- Belli bir konuda seyirciyi düşündürmeyi ve bilinçlendirmeyi hedefleyen tiyatro türüdür.
- Seyircinin kendini sahnedeki olaya kaptırmasına izin verilmez.
- Bunu sağlamak için olayın akışı kesilir ya da oyuncu seyirciye karşı konuşup ve ona hitap eder.
- Bu sayede seyircinin olayın altında yatan nedenlere ve süreçlere eleştirel bir gözle bakabilmesi hedeflenir.
- Epik tiyatroda dekor, gerçekçi olarak o yeri yansıtmak zorunda değildir.
- Oyunlarda çoğu zaman anlatıcı kullanılır.
- İlkeleri, Alman şair ve oyun yazarı Bertolt Brecht tarafından ortaya konmuştur.
- Türk edebiyatında bu türdeki ilk örnek Haldun Taner’in “Keşanlı Ali Destanı” adlı oyunudur.
Absürt Tiyatro (Uyumsuzluk Tiyatrosu)
- İnsan yaşamının akla aykırılığını konu alan tiyatro türüdür.
- Bu türde tiyatronun bilinen tüm sanatsal
kuralları hiçe sayılır. - Amaç toplumda insanca bir düzen kurulamadığını, bireye aklının değil ilkel güdülerinin egemen olduğunu göstermektir.
- İkinci Dünya Savaşı’nın yol açtığı bunalımdan kaynaklanan kötümser bir dünya görüşü doğrultusunda ortaya çıkmıştır.
- Güngör Dilmen’in Amerikan kapitalizmine bir yergi olarak yazdığı “Canlı Maymun Lokantası” bu türe örnek olarak verilebilir.
Müzikli Tiyatro
- Oyunun sahnelenmesi sırasında orkestraya da ihtiyaç duyan oyun türüdür.
- Bu tür oyunlarda drama, müzik, dans gibi sanat dalları bir bütün halinde bulunur. Opera, operet, bale, vodvil gibi çeşitleri vardır.
- Opera: Bütün sözleri bestelenmiş olup orkestra eşliğinde söylenen oyundur.
- Operet: Konuşmalı ve şarkılı bölümlerin birbirini izlediği hafif opera. Sözleri ve müziği çabuk kavranan bellekte kalabilen niteliktedir.
- Bale: Klasik Batı müziği eşliğinde,
dekor ve sahne giysileriyle sunulan sözsüz dans gösterisi. - Vodvil: Hareketli ve eğlenceli bir konusu olan, içinde şarkılara da yer veren hafif güldürü.
İlgili Sayfalar
👉 Geleneksel Türk Tiyatrosu
