1- GÖKTÜRK ALFABESİ

Türkçe’nin yazıldığı il alfabe, bugünkü bilgilere
göre Batı’da “runik” diye tanınan Göktürk alfabesidir. Bu alfabenin
eski Türk damgalarından doğduğu, dolayısıyla Türkler tarafından icat edildiği
kabul edilmektedir. Türkler arasında VII-IX. yüzyılla arasında yaygın olarak
kullanılmıştır. Bu yazıya Batı’da runik denmesinin sebebi harflerinin eski
İskandinav yazıtlarında kullanılmış ve runik alfabe diye adlandırılan yazınız
harflerine benzemesidir. Bu alfabe Danimarkalı William Thomsen tarafından
çözülmüştür. Göktürk alfabesiyle yazılan 732 yılında yazılan Kültigin abidesi
Türk edebiyatının yazılı ilk eseri sayılmaktadır.

38 harften oluşan alfabenin 4’ü sesli, 26’sı
sessiz, 8’i ise bitişken harftir. İçinde yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) bulunan
sözleri doğru okuyabilmek için o sözleri önceden bilmek ve kestirmek gerekir.
Sağdan sola ve yukarıdan aşağıya doğru yazılır. Harfler birbiriyle bitişmez;
taş ve eşya üzerine kazınmaya elverişlidir.

2- UYGUR ALFABESİ

Türkler’in Göktürk alfabesinden sonra ve Arap
alfabesinden önce kullanmış oldukları yazı sistemleri içinde en önemli
alfabedir. VIII. yüzyıldan XVIII. yüzyıla kadar Doğu Türkistan’dan İstanbul’a
kadar geniş bir alanda kullanılmıştır. Bu alfabe Ârâmî kökenli Soğd alfabesinden
çıkmıştır. Genellikle Uygur yazısı olarak bilinen bu yazınız diğer Türkler’ce
de kullanılmış olması mümkündür. Uygur alfabesi Türkçe^nin yazımı için
elverişli olmadığı halde 1000 yıl gibi uzun bir süre kullanılmıştır. Uygur
alfabesiyle yazılmış eserlerin çoğunu Budizm, Maniheizm ve Hristiyanlık’a ait
metinler meydana getirir. Bu alfabe Türkler İslâmiyet’i kabul ettikten sonra da
kullanılmıştır. Kutadgu Bilig denilen eserin üç nüshasından biri Uygur
harfleriyle yazılmıştır.

18 harften oluşan alfabenin 4’ü sesli 14’ü sessiz
harftir. Arap alfabesinde olduğu gibi harfler başta, ortada ve sonda farklı
biçimde yazılmaktadır.

3- ARAP ALFABESİ

Tarih boyunca Türk diline uygulanan yazılar
arasında en uzun sürelisi, aynı zamanda en yaygın olanı ve muhtemelen Türkler’in
İslâm’a girmeye başladıkları IX. yüzyıldan itibaren kullanılmıştır. Hâlâ bu
alfabeyi kullanan Türk halkları vardır. Türkçe’yi Arap harfleriyle ilk defa
yazanlar Karahanlılar olmuştur. Mevcut bilgilere göre bu alfabeyle 
yazılan ilk metin Divanü Lûgati’t-Türk adlı eserdeki yazılardır. 

4- LATİN ALFABESİ

1928’de Atatürk’ün yaptığı harf inkılâbıyla
Türkiye Türkçesi’nin yazımında kullanılan en son alfabe Latin alfabesidir. Bu
alfabe bugün Türkiye’den başka Kıbrıs ve Yugoslavya’daki Türkler’ce de
kullanılmaktadır. 

29 harften oluşan bu alfabenin 21’i sessiz, 8’i
sesli harftir. Sağdan sola doğru yazılır. Harfler birbiriyle bitiştirilerek de
bitiştirilmeyerek de yazılabilir. Bu alfabede yer alan harfler asıl Latin
alfabesinden farklıdır. Asıl Latin alfabesindeki “q/Q”,
“x/X” ve “w/W” harfleri yoktur. Buna karşılık ı, ö, ü,
ğ, ç ve ş harfleri vardır.

5- KİRİL (SLAV) ALFABESİ

Osmanlıca ve Türkiye dışındaki Türk dil ve
lehçelerinin yazımında Arap alfabesinden sonra en geniş ölçüde kullanılan
alfabedir. XVIII. yüzyıl başlarında Hristiyanlık’ı yaymak için Çuvaşlar’a giden
Ruslar bu dili kendi harfleriyle (Kiril) yazdılar. Eski Sovyetler Birliği
idaresindeki Türkler’ce 1937-1940  yılları arasında Stalin rejimi
tarafından bu alfabe kabul ettirilmiş ve her Türk boyu için farklı alfabeler
yapılmıştır. Bunun sonucunda Türkler arasında 20 ayrı Kiril alfabesi
kullanılmıştır. Bugün de bu alfabeyi kullanmaya devam etmektedirler. Ancak
Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra alfabe değiştirme eğilimleri
kuvvetlenmiştir. Ayrıca Türk Cumhuriyetleri arasında kültür alışverişini daha
sağlıklı yapmak için ortak alfabe çalışmaları devam etmektedir.

Bu yazıda üzerinde duracağımız konu Türkiye Türkçesinde birleşik fiiller ve
anlam kaymalarıdır. Bir gramer konusu üzerinde yazmak, okuyuculara bir edebiyat
konusu, bir edebî eser veya ilgi çekici başka bir güncel konuyu izlemek kadar
zevk vermeyebilir. Ancak, gramerin, dilin kuru bir kurallar bütünü olarak değil
de şekilden anlama uzanan çok yönlü ilişkilerin, dil ile düşünce arasındaki
sağlam bağlantının, dilin anlatım gücündeki enginlik, zenginlik ve güzelliğin,
konuşma ve yazma sanatındaki yaratıcılık ve inceliğin ayarlayıcısı olduğu
dikkate alınırsa, bu konudaki değerlendirmeler başka bir anlam kazanır. Dilin
matematiği sayılan gramer konuları da ilgi duyanlara zevk verebilir. Çünkü Türkçe,
kurallarındaki düzenlilik kadar yaratma gücündeki estetik değerler açısından da
çok verimli bir dildir.

Her dilde olduğu gibi bizim dilimizde de kök diye adlandırdığımız ana
dilden gelme temel kelime kadrosu oldukça sınırlıdır. Bu bakımdan zaman içinde
beliren yeni ihtiyaçları, yeni kavramları karşılamak ve söz varlığını
genişletip zenginleştirmek için, dilimiz, düzenli birtakım yollara
başvurmuştur. Bunlar:
1.Türetme
2. Birleştirme
3. Kalıplaşma
4.Yabancı dilden kelime alma (alıntı kelime = Lehnwort ve
yabancı kelime = Fremdwort biçiminde) yollarıdır. Bunlar içinde
“türetme” ve “birleştirme” dilimizin en işlek yeni kelime yapma
yollarıdır.
Bilindiği gibi türetmede, bir kelime kök veya gövdesi ile bir türetme ekinin
birleşerek eskisinden farklı anlamda yeni bir kelime ortaya koyması söz
konusudur: kol+luk, boya+cı, öz+lü, seç-im, yak-ış-ık+lı gibi.
Birleştirme yolu ile kelime yapımı ise, bir kelime ile bir eki değil, iki
veya daha fazla kelimeyi yan yana getirerek eskisinden farklı bir kavrama
karşılık olabilecek yeni bir kelime ortaya koymaktır. Birleştirme yolu ile isim
de fiil de yapılabilir. İsimlerin birleştirilmesi yolu ile yapılan birleşikler
“birleşik isim”, (çocuk bahçesi, kitap dolabı, salkım söğüt, aslanağzı,
babayiğit, turnagagası “bitki”, kaynana vb.) diye adlandırılır.
Birleşik fiillere gelince: Bunlar, bir isim ile bir yardımcı fiilin veya iki
ayrı fiil şeklinin yahut da isim soylu bir veya birden fazla kelime ile bir
esas fiilin birleşmesinden oluşan ve tek bir kavrama karşılık olan fiil türleridir:
yardım et-, dikkat et-, iyi ol-, meşgul ol-, mecbur kıl-, kabul eyle-,
görebil-, yazıver-, bakakal-, almış ol-; göze gir-, gözden düş-, gözden sürmeyi
çek- gibi.
Birleşik fiilleri, taşıdıkları birbirinden ayrı yapı ve anlam özelliklerine
göre kendi içinde dört alt sınıfa ayırmak mümkündür:

1. Bir isim ile et-, ol-
   yardımcı fiillerinin veya esas fiil olma dışında yardımcı fiil alarak da
   kullanılan bul-, buyur-, eyle-, kıl-, yap- fiillerinin
   birleştirilmesi yoluyla kurulan birleşik fiiller: akın et-, göç et-,
   kul ol-, mecbur ol-, son bul-, kabul buyur-, dikkat buyur-, namaz kıl-,
   icra kıl-, doğum yap-, hesap yap- gibi.

Verilen örneklerde görüldüğü üzere, buradaki
yardımcı fiilin işlevi somut veya soyut bir nesneye ad olan bir ismi bir fiil
durumuna, bir oluş ve kılış hâline getirmektir. Bu kuruluşa birleşik fiil
denmesinin sebebi de iki farklı gramer biriminin kendi özel anlamlarını devam
ettirmekle birlikte birleşip kaynaşma yoluyla yeni bir kavrama karşılık
olmalarındandır.

2. İkinci gruptaki birleşik
   fiiller, iki fiilin birleşmesinden oluşmuştur. Burada birinci fiil şekilce
   bir zarf-fiil kuruluşundadır. Buna yardımcı fiil olarak kullanılan ve esas
   fiile bitişik olarak yazılan bil-, ver-, dur-, yaz-, gel-, gör-, kal-
   gibi fiiller eklenmiştir: görebil-, alıver-, gidedur-, düşeyaz-,
   söylenegel-, yalvaragör-, bakakal- gibi.

3. Üçüncü gruptakiler
   “karmaşık fiil” (Osm. mudil fiil) diye adlandırılan birleşik
   fiillerdir. Bunlar bir sıfat-fiil ile “öncelik”, “başlama” ve “niyet”
   gösterme işlevlerindeki ol- yardımcı fiilinin birleşmesinden oluşmuştur:
   anlamış ol-, bitirmiş ol-, utanır ol-, uğramaz ol-, söyleyecek ol-
   gibi.
4. Dördüncü gruptakiler, isim
   veya isim soylu bir veya birden çok kelimenin, belirli gramer kalıpları
   içinde, bir esas fiil ile birleşerek bir anlam kaymasına uğrayıp kalıplaşması
   ile oluşan birleşik fiillerdir: göze gir-, gözden düş-, çile çek-, üste
   çık-, pamuk ipliğine bağla- gibi. Bizim bu yazıda üzerinde duracağımız
   birleşik fiiller asıl bu son grupta yer alanlardır. Yalnız konunun
   ayrıntısına inmeden önce gramerlerimizde ve fiil konusunu ele alan bazı
   araştırmalarda birleşik fiiller ile ilgili terimlendirme ve
   sınıflandırmada yer alan bir yanlış değerlendirmeye işaret etmek
   istiyoruz. Şöyle ki: Mevcut gramerlerin bir kısmında birleşik fiil başlığı
   altında, bizim yukarıda yalnız 1. ve 2. grupta verdiğimiz birleşikler
   üzerinde durulmuş. 3. ve 4. gruptakiler dikkate alınmamış veya bunlar
   arasına ayrı bir sınıflandırma yapılmadan 4. gruba giren bir iki fiil
   örneği de katılmıştır.

Diğer birkaç gramerimizde ise, 1. ve 2. gruptaki birleşik fiiller yanında
dördüncü gruptaki birleşik fiillere de ayrı bir alt bölüm ayrılmıştır. Ancak 1.
ve 2. gruptakiler “birleşik fiil” adı altında değerlendirildiği hâlde, dördüncü
gruptakiler anlam kaynaşmasına uğramış birleşik fiiller olarak verilmiştir.
Merhum hocamız Prof. Dr. Tahsin Banguoğlu’na ait bir üçüncü tip
sınıflandırma biçimi de bizim dördüncü grupta ele aldığımız birleşik fiiller
ile birinci grupta belirttiğimiz et-, ol-, eyle- gibi yardımcı fiiller
ile kurulan birleşik fiillerin “Birleşik Fiil Tabanları” (Türkçenin Grameri,
TDK Yay., Ankara 1990, s. 310-318) başlığı ile aynı bölümde ele alınmış
olmasıdır. Banguoğlu, tasvir fiillerini Fiil konusunun alt bölümleri içinde
ayrıca ele almıştır. (a.g.e. s.488-494) Buna karşılık bazı gramerlerde
“karmaşık fiil” diye adlandırdığımız üçüncü gruptaki fiiller hiç yer
almamıştır.
Burada özellikle üzerinde durulması ve vurgulanması gerekli husus, birinci,
ikinci ve üçüncü gruptaki fiillerin sadece “birleşik fiil” olarak verilmesi,
dördüncü gruptakilerin de “anlamca kaynaşmış birleşik fiiller” olarak
adlandırılmasıdır. Bazı gramerlerde dördüncü grup yer almadığı için böyle bir
adlandırma da yoktur.
Bizce, birleşik fiillerin bir kısmının anlamca kaynaşmış birleşik fiil diye
adlandırılışı, ötekilerin bunun dışında bırakılması doğru değildir. Çünkü ister
isim olsun, ister fiil olsun, birleşik yapıdaki bütün kelimelerde bir anlam
kaynaşması vardır. İki ismin veya bir isim ile bir fiilin birleştirilmesi
yoluyla, eskisinden farklı anlamda yeni bir kavrama yeni bir karşılık bulma söz
konusu olduğuna göre, birleşik kelimeyi oluşturan ögeler arasında elbette bir
şekil ve anlam kaynaşması vardır. Nitekim erik ağacı, badem ağacı, salkım
söğüt, masa lâmbası, duvar saati de birer birleşik kelimedir. Aslanağzı,
hanımeli, camgüzeli, kepçeburun, kadınbudu da birer birleşik kelimedir. Her
iki türde de birer anlam kaynaşması vardır. Yalnız salkım söğüt, erik ağacı,
duvar saati türündeki birleşiği oluşturan kelime ögelerinden her biri kendi
anlamlarını koruyarak birleşiğe katılmışlar ve her iki kelimenin anlamca
kaynaşması yoluyla yeni bir kavrama karşılık olmuşlardır. Kadınbudu,
camgüzeli, imambayıldı tipindeki birleşiklerde ise, birleşiği oluşturan bu
iki kelime de benzetme yolu ile anlam kaymasına ve
kalıplaşmaya uğrayarak kaynaşmışlardır. Birleşik kelimelerdeki bu inceliğin
uzun süre farkına varılmamış olması, birleşik kelimelerin kapsamını daralttığı
gibi, imlâlarında da birtakım yanılgı ve yanlışlıklara yol açmıştır.
Aynı durum fiiller için de söz konusudur. Akın et-, göç et-, memnun ol-,
son bul-, seyran eyle-, yürüyebil-, alıver-, bakakal-, gitmiş ol-, bekleyecek
ol- gibi ilk üç gruba giren birleşik fiillerde de elbette ki anlam
kaynaşması vardır. Ancak, bunlardaki anlam kaynaşması ya bir ismi fiil
durumuna getirme (kabul et-, memnun ol-, son bul-) veya temel fiildeki
anlama bir işlev inceliği, dolayısıyla da yeni bir anlam daha katma
biçimindedir (tutabil-, bakakal-, gidecek ol- vb.). Ayrıca birleşiği
oluşturan kelime ögeleri arasında bir anlam kaynaşması bulunduğu içindir ki,
bunlar eskisinden farklı yeni bir oluş-kılış kavramına karşılık
olabilmişlerdir. Bu nedenle yalnız dördüncü gruptaki fiillerin anlamca
kaynaşmış birleşik fiiller olarak gösterilmesi yetersizdir. Yukarıda
belirtildiği gibi; aslında bütün birleşik fiillerde bir anlam kaynaşması
vardır. Bu bakımdan birinci, ikinci ve üçüncü gruptaki birleşik fiiller ile
dördüncü gruptakiler arasında kaynaşma bakımından bir ortaklık söz konusudur.
Ancak, dördüncü grubu ilk üç gruptan ayıran temel özellik, bu gruptakilerin
önce birer anlam kaymasına uğradıktan sonra kaynaşıp kalıplaşmış
olmalarıdır. Söz gelişi gözden düş- artık somut anlamı ile “gözden
düşmek” değildir “itibar kaybetmek” anlamındadır. Deyimleşmiş ipe un ser-
birleşik fiilinde de somut olarak ne ip ne un ne de sermek
söz konusudur. Yalnızca “oyalamak” anlamındadır. Görülüyor ki dördüncü grupta
yer alan birleşik fiiller deyimleşmiş, deyimleşme niteliği kazanmış olan
fiillerdir. Bu belirgin özelliği dolayısıyla bunlara deyimleşmiş birleşik
fiiller demek daha doğru olur.

Dilimiz anlam kaymasına uğrayarak kaynaşıp kalıplaşmış birleşik fiiller
açısından çok zengindir. Dildeki sayıları altı binin üstündedir. Taşıdıkları
özel anlamlar ile söz varlığımıza büyük bir zenginlik katmışlardır. Ama, ne
yazık ki bu konu, gramerlerimizde genellikle üç beş cümle ile geçiştirilmiş ve
üzerinde şimdiye kadar, yayımlanmamış bir iki çalışma dışında, derinlemesine
araştırma ve incelemeler yapılmış değildir.
Anlam kaymasına uğramış birleşik fiiller, gramer yapıları bakımından öteki
birleşik fiillerden ayrılan bazı özellikler taşır. Bunların belirli şekil
kalıpları vardır. Yüzyıllar boyunca şekilden anlama uzanan özel nitelikte birer
değişme sürecinden geçmişlerdir. Onların bu özelliklerini şekil yapılarından
başlayarak açıklamaya çalışalım:
Anlam kaymasına ve kalıplaşmaya uğramış birleşik fiiller, şekilce, bir isim
ve bir yardımcı fiille kurulan birleşik fiillere benzerler. Ancak, onlardan
ayrılan yönleri, fiilden önceki isim ögesinin sabit kalmaması, yalın olarak
kullanılabildiği gibi bir isim grubu hâlinde de bulunabilmesi ve işletme ekleri
ile genişletilebilmesidir. Bu özelliği dolayısıyla, fiilden önce gelen isim
ögesi, fiile bir özne, bir nesne, bir yer tamlayıcısı veya zarf görevi ile
bağlanabilmektedir. Ayrıca, fiilden önceki isim ögesi birden fazla da
olabilmektedir. İşte böyle bir birleşme şeklinin verdiği esneklik, birleşiği
benzetmeler, mecazlı kullanışlar veya somutlaştırma yolu ile anlam kaymasına
elverişli duruma getirmiştir.
Anlam kayması yoluyla oluşmuş bulunan birleşik fiilleri, fiilden önce gelen
isim ögelerinin sayısına göre:

I. Tek ögeli kalıplaşmış birleşik fiiller,

II. İki ögeli kalıplaşmış birleşik
fiiller,

III. Üç ögeli kalıplaşmış birleşik fiiller,

olmak üzere bir ön sınıflandırmadan geçirebiliriz. Bunlardan her birinin alt
gruplarını, birleşiğin isim ögesi ile fiil ögesi arasındaki birleşme
özelliklerine bakarak şöyle bir sınıflandırmadan geçirebiliriz:

1. I. Tek Ögeli Kalıplaşmış
   Birleşik Fiiller:

1. Özne+fiil bağlantısı ile birleşenler:
Bu alt gruptaki birleşiklerde fiilden önce gelen isim veya isim grubu fiile ya
yalın hâlde ya da iyelik eki alarak bağlanmıştır. Bu durumda, birleşik fiil
içindeki isim veya isim grubu fiilin öznesi gibidir: Karın acık- (karnı
acık-), ders al- “ibret almak”, ilham al-, bet beniz at-,
surat as-, kafası bozul-, eli ayağı çözül-, dili dolan-, gözü dön-, içi geç-,
kanat ger-, yüreği hopla-, uykusu kaç-, canı yan- vb.

2. Nesne+fiil bağlantısı ile birleşenler:
Bu alt grupta fiilden önceki isim veya isim grubu, fiile bir nesne bağlantısı
ile bağlanmıştır: Can at-, bayrak aç-, iç aç-, kucak aç-, mendil aç-, savaş
aç-, akıl al-, boyunun ölçüsünü al-, gönül al-, yakışık al-, kazık at-, şafak
at-, sinek avla-, işin aslını astarını anla-, bel bağla-, parmak bas-, pabuç
bırak-, diş bile-, yüz bul-, boyun bük-, vb. Bunlar yanında aç ağzını
yum gözünü örneğinde görüldüğü gibi, fiilin nesneden önce geldiği yerler de
vardır.

3. Yer tamlayıcısı+fiil bağlantısı ile
birleşenler: Bu alt grupta, fiile bağlanan isim yönelme, bulunma ve çıkma hâli
ekleri alabildiği için bir yer tamlayıcısı niteliğindedir: Denize açıl-,
içine akıt-, avuç içine al-, dilinden anla-, baştan at-, çözüme bağla-, ağzına
bak-, kolayına bak-, bağrına bas-, dibe bat-, göze bat-, canından bık-, elden
bırak-, bir kaşık suda boğ-, göze çarp-, hesaba çek-, kabuğuna çekil-, Arap
saçına çevir-, çileden çık-, baştan çıkar-, canına değ-, dişe dokun-, suya
sabuna dokunma-, dut yemiş bülbüle dön-, birbirine düş-, korkuya düş-, feleğin
çemberinden geç-, başına gel-, insafa gel-, ipe sapa gel-, çıkmaza gir-, zora
koş-, ağızdan kaçır-, altta kal-, rafa kaldır-, ayağa kapan-, etliye sütlüye
karışma-, cana kıy-, ipten kazıktan kurtul-, yakasına sarıl-, yük altına sok-,
kapana tutul-, yuvadan uç-, açığa vur-, pusuya yat- vb.

4. Zarf+fiil bağlantısı ile birleşenler:
Bu alt gruptaki kalıplaşmalarda, fiilden önceki isim fiilin zarfı görevindedir:
Kabak çiçeği gibi açıl-, kan ağla-, alttan al-, kesip at-, körü körüne
bağlan-, dik dik bak-, ağır bas-, özenip bezen-, yüzüstü bırak-, fırsat bil-,
dallanıp budaklan-, boş bulun-, gelip çat-, yüz akıyla çık-, elden ayaktan
düş-, boş geç-, görüp geçir-, görmezden gel-, yüz yüze gel-, başı boş gez-, eli
boş git-, dikine git-, yerinde gör-, aç kal-, apışıp kal-, yürekten inan-, köşe
bucak kaç-, şaşırıp kal-, at oynatmaya kalk-, direnmeye kalk-, kısa kes-, taş
kesil-, üstü kapalı konuş-, yürekten paylaş-, sarpa sar-, el üstünde tut-,
deliksiz uyu-, alıp ver-, boş ver-, kulak ver-, ekmek elden su gölden yaşa-,
kelle koltukta yaşa-, alıp yürü- vb.

5. Fiil+özne+fiil bağlantısı ile
birleşenler: Bu türlü kalıplaşmış birleşiklerde, emir kipi biçimindeki fiilin
önde ve sonda tekrarlı olarak kullanılması ile anlam kayması daha da
güçlendirilmiştir: Uç baba torik uç, gel keyfim gel, ye kürküm ye gibi. Yorgan
gitmek kavga bitmek deyimi de buna yakın bir şekildir.

II. İki Ögeli Kalıplaşmış Birleşik Fiiller:
Bu gruba giren birleşiklerde, fiilden önceki isim ögeleri birden fazla
olabilir. Buna göre bu gruptaki alt gruplar şöyle gösterilebilir:

1. Özne+nesne+fiil bağlantısı ile
birleşenler: İçi kan ağla-, eteği zil çal-, kan gövdeyi götür-, kendi
kendini kemir-, ağzı lâf yap-, yangın bacayı sar-, eli silâh tut- vb.

2. Özne+yer tamlayıcısı+fiil
bağlantısı ile birleşenler: İş (işi) baştan aş-, el (eli) kana bulaş-, kanı
tepeye çık-, yumurta kapıya dayan-, el ayağa dolaş-, atı alan Üsküdar’ı geç-,
söz ayağa düş-, iş dayıya düş-, başı dara gel-, canı burnunun ucuna gel-, keyfi
yerine gel-, yakayı ele ver-, post elden git-, gözü arkada kal-, gözü yolda
kal-, ayağı yerden kesil-, yer yerinden oyna-, evdeki pazar çarşıya uyma-,
dünya başına yıkıl- vb.

3. Özne+zarf+fiil kuruluşunda olanlar: Gözü
fal taşı gibi açıl-, gerisi vız gel-, benzi uçup git-, işi yolunda git-, gözü
dışarı kay-, ayağı buz kes-, sözü kısa kes-, dumanı baştan tüt- vb.

İki ögeli kalıplaşmalarda, üslûp özelliği ve anlamdaki etkiyi artırmak amacı
ile özneyle ikinci öge durumundaki kelimeler yer değiştirebilir. Bazen de özne
kullanılmayabilir. Böylece, nesnenin, yer tamlayıcısının ve zarfın öne geçtiği
kalıplaşmalar oluşur. Şimdi bunlardan da birkaç örnek verelim:

4. Nesne+özne+fiil kuruluşunda
olanlar: Ağzını bıçak açma-, ağızdan çıkanı kulak işitme- (ağzından çıkanı
kulağı duyma-), yüreğini dehşet kapla-, yüreğini korku sar-, kafayı katır tep- gibi.

5. Nesne+yer tamlayıcısı+fiil
kuruluşunda olanlar: Aklını başından al-, gemi azıya al-, kelleyi koltuğa
al-, işi inada bindir-, başını taşa çal-, ekmeğini taştan çıkar-, altını üstüne
getir-, dişini tırnağına tak-, dizgini elden kaçır-, öfkeyi tepeye sıçrat-,
aklını başına topla-, dizginini elinde tut-, ortalığı velveleye ver-, turnayı
gözünden vur- vb.

6. Nesne+zarf+fiil kuruluşunda olanlar: Ağzını
hayra aç-, gözü dört aç-, ayağı (ayağını) denk al-, işi kestirip at-, kendini
ateşe at-, kılı kırk yar-, ağzını bir karış açık bırak-, işi tadında bırak-,
kendini yiyip bitir-, meydanı boş bul-, yüzü kara çıkart-, ana avrat düz git-,
dünyayı ayağa kaldır-, ortalığı kasıp kavur-, ayağını yorganına göre uzat-,
kaleyi içten fethet-, kaleyi içten yık- vb.

7. Yer tamlayıcısı+özne+fiil kuruluşunda
olanlar: Başa (başına) iş açıl-, gözünden uyku ak-, ağızdan (ağzından) yel
al-, işin içinde bir bit yeniği bul-, zihinde şimşek çak-, her kafadan bir ses
çık-, yanaktan (yanağından) kan damla-, başına taş düş-, yüreğine korku düş-,
canına ot tıka-, tepesine gök yıkıl- vb.

8. Yer tamlayıcısı+nesne+fiil kuruluşunda
olanlar: Başına dert aç-, başına iş aç-, ağızdan lâf al-, burnundan kıl
aldırma-, öküz altında buzağı ara-, ortada bir şeyler dön-, havanda su döv-,
ağzında bir şey gevele-, kulağına kar suyu kaç-, canına can kat-, yoluna baş
koy-, aklına turp sık-, ağzına kilit vur-, elinden ekmek ye- vb.

9. Yer tamlayıcısı+yer tamlayıcısı+fiil
kuruluşunda olanlar. Örnekleri çok sınırlıdır: Zihinden bir yana git-,
kuvveden fiile çıkar- (geçir-), renkten renge gir-, kalıptan kalıba dön- vb.

10. Yer tamlayıcısı+zarf+fiil kuruluşunda
olanlar: Akıldan silip at-, komşunun malına (tavuğuna) yan gözle bak-, yere
sağlam bas-, ecelin koynundan sıyrılıp çık-, etrafta (etrafında) dört dön-,
içine kurt düş-, burnundan fitil fitil getir-, gözüne hoş görün-, havada
sallanıp kal-, kalaysız tencerede kavur kavur kavur- vb.

11. Zarf+nesne+fiil yapısında olanlar: Beş
kuruşun hesabı için kırk takla at-, çul üstünde kir görünce baygınlık geçir-,
boş yere emek harca-, yüz bulup astar iste-, çayı görmeden paçayı sıva-, ağzı
ile kuş tut-, nabza göre şerbet ver-, bir taşla iki kuş tut- vb.

12. Zarf+yer tamlayıcısı+fiil kuruluşunda
olanlar: Altından girip üstünden çık-, hıh deyip burnundan düş-, yer yarılıp
içine gir-, topal eşekle kervana karış-, öpüp başına koy-, nalıncı keseri gibi
kendini yont- vb.

13. Zarf+zarf+fiil kuruluşunda olanlar: Doluya
koyup alma- boşa koyup dolma-, bir elle verip bir elle geri al-, ince eleyip
sık doku-, kendi başına ayakta dur- vb.

14. Fiil+nesne+fiil kuruluşunda
olanlar. Bu gruptakiler sayıca pek sınırlıdır: Al takke ver külâh, al
abdestini ver pabucumu vb.

III. Üç Ögeli Kalıplaşmış Birleşik Fiiller
Bu gruba girenler; yukarda gösterdiğimiz fiilden önce gelen ve onun anlamını
etkileyen özne, nesne, yer tamlayıcısı ve zarf gibi isim ögelerinden üçünün yan
yana gelmesi ile oluşan birleşiklerdir: Anasından emdiği süt fitil fitil
burnundan gel- (veya anasından emdiği sütü fitil fitil burnundan
getir-), elini sıcak sudan soğuk suya sokma-, ayağını yere sağlam bas-, saça
sakala (saçına sakalına) ak düş-, şeytana pabucu ters giydir-, sol elden sağ
ele destek kalma- vb.
Deyimleşmiş birleşik fiiller üzerinde yüksek lisans tezi hazırlamış ve bu
fiillerin bir listesini çıkarmış olan Deniz Öztürk¹, yaptığı
taramalara dayanarak bu türlü fiillerin sayısının 6223 olduğunu belirtmektedir.
Bu kalıplaşmalarda 846 adet fiil esas anlamı dışında kullanılmıştır. Bu da
demektir ki, yukarda sıraladığımız örneklerde de görüldüğü üzere, aynı fiille
birden çok sayıda kalıplaşmalar gerçekleşmiştir. Deniz Öztürk’e göre söz gelişi
gel- fiili 192, düş- fiili 187, var- fiili 176, kal-
fiili 170, al- fiili 144, tut- fiili 110 farklı kalıplaşma yani
anlam değişmesi geçirmiştir.² Bu durum, çeşitli yönlerde anlam
kaymasına uğramış olan fiillerin, Türkçenin kelime hazinesini zenginleştirme ve
anlatım gücünün sınırlarını alabildiğine genişletme açısından ne kadar etkili
olduğunu ortaya koyan somut bir tanıktır.
Kalıplaşma yolu ile oluşan birleşik fiillerin tek ögeli olanları 5700
civarında iki ögeli olanları da 517 civarındadır. Üç ögeli olanların sayısı
bunlara oranla hayli düşüktür.
Kalıplaşmış Birleşik Fiillerin Anlam Yapısı
Yukarda anlam kayması yoluyla kalıplaşan birleşik fiillerin gramer
yapılarını açıklamaya çalıştık. Şimdi biraz da bu birleşiklerdeki anlam
kaymasının nasıl gerçekleştiğini belirtmeye çalışalım:
Türkçe şekil bilgisinde ve eklerinin kullanılışında, yeni görev
dallanmalarına elverişli bir yapı özelliği taşıdığı gibi, anlam bilgisi
açısından da yeni gelişmelere imkân veren bir esnekliğe sahiptir. Bunların
dışında bir diğer yanı da anlatılması güç birtakım soyut kavramların
karşılanışında, somuttan soyuta yönelme eğiliminin ağır bastığı bir dil
olmasıdır. Bu temel özelliği dolayısıyla, pek çok soyut kavramı, somut
nesnelere benzetme veya somut olaylardan yararlanma yoluyla karşılamıştır. Bu
yol, daha çok soyut kavramı; baş, kaş, göz, kulak, burun, el, diz, ayak gibi
vücut organları ile yapılan hareketlerle anlatma veya dış dünyadaki elle
tutulur, gözle görülür çeşitli somut olaylara benzetme biçiminde kendini
göstermiştir. Soyut bir kavramın karşılanabilmesi için somut bir örnekten
hareket edilerek; benzetmeli, mecazlı kullanımların benimsenmiş olması, ister
istemez o somut anlatımın uzun zaman içinde bu özel kullanım biçiminden
kaynaklanan bir anlam kaymasına uğratmıştır. Böylece, anlamca birbirinden
farklı yeni kavramlara karşılık olan birleşik fiiller ortaya çıkmıştır. Bunu
bir iki örnekle açıklamaya çalışalım: Söz gelişi çamur at- birleşik
fiili, somut anlamda birinin üzerine çamur atmak demektir. Ama bu fiil benzetme
yolu ile bir insanı, sanki üzerine çamur atmış gibi kirletmek, lekelemek
anlamında kullanılmaya başlayınca anlam kayması yoluyla kalıplaşmış bir
birleşik fiile dönüşmüştür. İnce eleyip sık doku-“ bir şeyi en ince
ayrıntısına kadar araştırmak” ( O her zaman ince eleyip sık dokuyan bir
insandır.), gözü fal taşı gibi açıl- “hayrete düşmek, hayretten
donakalmak” (Kendisine anlatılan korkunç olaylar karşısında adamın gözleri fal
taşı gibi açılmıştı.), mekik doku- “bir iş için çok gidip gelmek” (Genel
Müdür iki dev firma arasındaki anlaşmayı mekik dokuma yöntemiyle
sağlayabildi.), pabuç bırak- “taviz vermek” (Bende eksik eteğe pabuç
bırakacak yüz var mı be! H. Taner, Keşanlı Ali Destanı, 61), dilde
(dilinde) tüy bit- “bir görüşü kabul ettirmek için defalarca söylemek;
tekrar etmekten usanç gelmek” (Onlara bu işin nasıl başarılabileceğini
defalarca anlatmaktan artık dilimde tüy bitmişti.), kapıya dayan-
“tehdit etmek, gelip çatmak” (Ufuk’un ufak tefek, yamru yumru rençper babası,
öğretmenin kapısına dayandı. S. Çokum, Rozalya Ana, 100), defterini
dür- “hesabını görmek, öldürmek” (Adamın defterini dürmüş hâlâ inkârda
direniyor.) gibi örneklerde de birleşik fiiller somut anlamdan ve somut
olaylardan soyut anlatıma yönelen gelişmelerle birer kalıplaşmış fiile
dönüşmüşlerdir.
Buna karşılık gözden düş- “sevgi ve ilgiyi kaybetmek”, göze
gir- “birinin sevgi ve ilgisini kazanmak”, gözü dön-
“aşırı öfkeyle ne yaptığını bilmez duruma gelmek”, göz dik- “bir şeyi
ele geçirmek isteğine kapılmak”, kem gözle bak- “biri hakkında iyi
şeyler düşünmemek, onu hor görmek” , kucak aç- “birini himayesine almak,
yardım etmek, kol kanat germek”, ayak dire- “inat etmek, bir şeyi
yapmakta veya yapmamakta ısrar etmek”, küçük dilini yut- “hayretten
donakalmak, şaşırmak, hayret içinde kalmak”, elden ayaktan düş- “kendi
işini yapamaz duruma gelmek”, içi kan ağla- “belli etmeden derin
bir üzüntü çekmek” birleşik fiillerindeki anlam kaymalarında da insan
organlarının elle tutulur, gözle görülür somut hareketlerinden
yararlanılmıştır.
Pire için yorgan yak- “küçük bir menfaat için büyük zarara
girmek”, bir taşla iki kuş vur- “girişilen bir hareket, bir
teşebbüs sonunda iki ayrı güzel sonuç almak”, sudan çıkmış balığa dön- “içinde
bulunduğu durumu yadırgamak, çok şaşırmak”, şamar oğlanına dön- “herkesin
kolayca çattığı, hıncını kendinden aldığı bir insan olmak”. Kabak çiçeği
gibi açıl- “utangaçlıktan normal davranıştan sıyrılarak, birdenbire serbest
veya pervasız davranmaya başlamak” örneklerinde de tam bir benzetme yapılarak
yine bunların gerçek anlamları dışındaki mecazlı kullanışları etken olmuştur.
Kalıplaşmış birleşik fiillerde, bazen birleşiğin isim ögesi bir dereceye
kadar kendi anlamını korumuş, fiil ögesi anlam kaymasına uğramıştır: Kavga
çıkar- “kavga etmek”, dile düş- “biri hakkında dedikodu
yapılmak, kötü şeyler söylemek”, pusuya düşür- “birine pusu kurarak
saldırmak, kötülük etmek”, göğüs geçir- “derinden iç
çekmek” gibi.
Daha yukarıda sıralanan örneklerde görüleceği üzere, diğer bir kısım
birleşiklerde ise, birleşiğin tümü birden anlam kaymasına uğramıştır: Başını
taşa çal- “bir olaydan dolayı kendine veya başkasına çok öfkelenmek” (Bu
gün olanları duyunca başımı taşlara çaldım ama faydasız. (K. Tahir, Devlet
Ana, 152), etekleri zil çal- “fazlasıyla sevinmek, çok sevinmek”
(Çocuklarının başarısından annelerinin etekleri zil çalıyordu.), birini
cebinden çıkar- “kıyaslanan kişiden çok üstün olmak” ( Baksana bana! Senin
gibilerin on tanesini cebimden çıkarırım.), havanda su döv- “boşuna emek
vermek, boşuna uğraşmak”, ocağına düş- “birine sığınmak, birinden yardım
istemek”, hapı yut- “aldanmak, kötü bir duruma düşmek, müşkül bir
durumda kalmak” gibi.
Dilimizin fiil dışındaki öteki deyimlerinde olduğu gibi, kalıplaşmış
birleşik fiillerde de gerçekleşmiş sosyal olaylardan, bir hikâyeden veya eski
geleneklerden kaynaklanan kalıplaşmalar da vardır: Abayı yak-
“birine vurulmak, âşık olmak”, pabucu dama atıl- “değeri düşmek,
itibarı kalmamak”, altından Çapanoğlu çık-, baklayı ağzından çıkar- “gizli
tutulan, açıklanmak istenmeyen bir şeyi sonunda açıklamak” gibi.
Bu derginin sınırlı sayfaları içinde, sizlere, anlam kayması yoluyla oluşmuş
birleşik fiilleri, yapıları ve temel özellikleri ile kısaca açıklamaya
çalıştım. Yapılan açıklamaların ortaya koyduğu üzere, dilimiz anlam kayması ve
kalıplaşma yoluyla bir yandan söz varlığını alabildiğine zenginleştirirken bir
yandan da mecazlı ve sanatlı kullanım yolu ve somuttan soyuta uzanan bir
gelişme yöntemiyle kendi anlatım gücünü çok yüksek bir düzeye
ulaştırabilmiştir. Somut benzetmelerle fiil gruplarına yeni yeni anlamlar
yükleyerek ve karmaşık soyut kavramları kolayca karşılayabilme özelliği
dolayısıyla da, eğer deyim yerinde ise edebî eserlerde olduğu gibi dilimizde de
doğal bir sehl-i mümtenî (kolay gibi görünüp de aslında söylenmesi güç olan söz
sanatı)’nın gizli olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır sanırız!
Sonuç olarak diyebiliriz ki, Türkçemiz her türlü bilim, kültür ve sanat
gereksinimini karşılayabilecek bir yapı ve işleyiş özelliklerine sahiptir.
Yeter ki onun değerini bilelim ve Atatürk’ün de daha 1930 yılında “Türk dili
dillerin en zenginlerindendir; yeter ki bu dil şuurla işlensin.” sözleri ve
güçlü bir önsezi ile dile getirdiği üzere, ona bilinçli olarak sahip
çıkabilelim…

Tarih boyunca çok geniş bir coğrafyaya yayılmış, farklı bölgelerde çeşitli
devletler kurmuş olan milletimiz, tabiatıyla bu bölgelerdeki milletlerle kültür
alış verişlerinde de bulunmuştur. Bu ilişkiler sonunda kültürde meydana gelen
değişmeler, kültürün taşıyıcısı ve en önemli göstergesi olan dile de yansımış,
Türk dili ile bu milletlerin dili arasında çok önemli oranlarda alış verişler
olmuştur. Türk dili ve kültürü birtakım değişmelere uğramış, ancak sağlam bir
temelinin bulunması dolayısıyla bu değişmeler özüne fazla etki edememiştir. Bu
temasların meydana geldiği dönemlerde Türk milleti, siyasî açıdan azınlık
durumunda kalmadığı için, azınlıkların ruh hâliyle kendilerini koruma ve bu
sayede yok olmaktan kurtulma içgüdüsüyle davranmamış ve bu yüzden yabancı
etkilere açık kalmıştır. Kültürel temasların olduğu dönemlerin pek çoğunda
asker ve nüfus bakımından daha güçlü bir durumda olanlar Türklerdir. Yakın
tarihlere kadar Türklerin azınlık durumuna düştüğü ve bu sebeple yok olmamak
için kendi kültürel değerlerini koruma kaygısı taşıdığı, yani azınlık
psikolojisiyle davrandığı dönemler pek görülmez.

Ayrıca çeşitli din değişiklikleri esnasında, Türklerin, karakter özelliklerinin
bir sonucu olarak yeni dinlerini bütün samimiyetleri ve dürüstlükleriyle
benimsedikleri, bu yeni dinin kendisinden önce ortaya konmuş kültürel
değerlerini hiç yadırgamadan kabullendikleri görülür. Özellikle İslâmiyetin
benimsenmesinden sonra, Müslüman milletlerin bizden önce ortaya koydukları
medeniyetin en sadık ve en dürüst koruyucuları durumuna gelmişlerdir.

Bütün sosyal olaylar gibi kültürde ve dilde meydana gelen değişmeleri de,
sadece bir iki sebebe bağlamak mümkün değildir. Ayrıca tarihî bir olay
değerlendirilirken, bugünün şartları değil, o günün şartlarını göz önüne almak
gerekir. Arap ve Fars dillerinin Türkçe üzerinde niçin daha fazla etkili
olduklarını veya bugün batı dillerine karşı Türkiye’de ortaya çıkan hayranlığın
sebeplerini araştırırken de, bütün tarihî, sosyolojik, kültürel faktörler
hesaba katılmalıdır. Meseleye böyle bakılınca, yabancı dillerin Türkçe
üzerindeki etkilerinin sebepleri arasında, Türklerin azınlık durumunda
kalmamaları yüzünden “kültürlerini ve dillerini koruma kaygısı taşımamaları” ve
“yeni din ve kültürleri, karakterlerinin gereği olarak bütün samimiyetleri ile
benimsemeleri” şeklinde özetleyebileceğimiz sebepleri de sayabiliriz. Olumsuz
sonuçlar doğuran ve Türkçenin yeterince gelişmesini engelleyen bu tesirin,
böyle bir ruh hâlinin yarattığı anlayıştan kaynaklandığını söylemek yanlış
olmaz. Ancak bu etkiye yol açan yazı, vezin, ortak medeniyet, vb. gibi başka
tarihî ve sosyal sebepler de elbette bulunmaktadır

Gerçekler böyle iken bir kısım insanlarımızın dilde görülen alış verişleri
Türkçenin fakirliğine dayandırmaları, bilgisizliklerinden kaynaklanmaktadır.
Türkçeyi yeterince tanımayanlar, İngilizce, Almanca gibi dillerin birkaç yüz
binlik kelime varlığına karşılık Türkçenin 50-60 binlik bir kelime hazinesinin
bulunduğunu, dolayısıyla fakir bir dil olduğunu savunurlar.

Türkçenin bilim dili olamayacağını veya fakir bir dil olduğunu ileri sürenlerin
dayandığı ilk nokta, kelime varlığımızın yetersiz olduğu düşüncesidir.
Sözlüğümüzün 50 bin civarındaki kelime kadrosunu İngilizce ile kıyaslayanlar,
“Türkçe zengin bir dil değildir.” şeklindeki kanaatlerini ispatladıklarını
sanırlar. Oysa “bu acele verilmiş hüküm bir dilin gücünü sadece o dildeki
kelime sayısıyla ölçmek demektir ki böyle bir kabul dil bilimine göre tamamen yanlıştır.”
Sözlükte yer alan kelimelerin sayısına dayalı bir karşılaştırmada durum,
Türkçenin tarih boyunca ve bugün şuurlu bir şekilde işlenmemesinden dolayı
Türkçenin aleyhine göründüğü için, iddia sahiplerini haklıymış gibi
gösterebilir. Nitekim Türkçenin bugünkü durumuna ilişkin değerlendirme yapanlar
bu kaygılarını dile getirirler: “Türkçe bu asrın başında 100 bin kelimelik dev
bir dil iken şimdi 20 binlere kadar düşmüştür. Oysa bu asrın başında 80 bin
civarında olan İngilizce şimdilerde 400 binin üzerinde bir kelime hazinesine
sahiptir.” Dil Bayramındaki bir konuşmasında Hamza Zülfikar, “80 bin kelimelik
Osmanlı kamuslarından 1940’ta 15 bin kelimelik Türkçe Sözlük’e gelindiği bir
gerçektir.” şeklindeki ifadesiyle, karşılaştırma amacı gütmeden, sadece Türkçenin
1940’lı yıllarda meydana gelen hızlı değişmeden dolayı içine düştüğü durumu
haklı olarak belirtiyor.

Öncelikle bu ifadelerde hem Türkçe, hem İngilizce için verilen rakamların
Türkçenin aleyhine, İngilizcenin lehine çok abartılı olduğunu belirtmek gerekir.
Türkçenin gerçek söz varlığı hangi çalışma ile kesin olarak tespit edilmiştir?
Mehmet Hengirmen, 1988 yılında Türk Dil Kurumunun yayımladığı sözlükte ortalama
60 bin sözcük bulunduğunu söyler. Yazarın yer verdiği İngilizcenin üç
sözlüğündeki kelime sayısı da Redhouse 1968’de 160 bin, Cambridge İnternational
Dictionary of English 1995’te 100 bin, Webster’s New World Dictionary 1970’te
80 bin” şeklindedir.

XI. yüzyılda yazılmış olan Divan ü Lugati’t-Türk’te yer alan kelimelerin sayısı
8624’tür. Oysa aynı dönemde hazırlanmış bir Lâtince-İngilizce sözlükte yer alan
kelime sayısı 3000’dir. Türkçedeki kelime sayısı, bu dönemde, İngilizcedeki
sayının yaklaşık üç katı kadardır. Üstelik Kaşgarlı Mahmut, eserinde, canlı
dilde yaşamayan ve Türkçe kökenli olmayan kelimelere yer vermediğini de
belirtir. XI. yüzyılın bu güçlü dili yukarıda belirttiğimiz çeşitli sebeplerle
gerektiği şekilde işlenmediği, yüzyıllarca ihmal edildiği halde bugünkü
durumuna gelmiştir. Türkçemiz bugün, Türkçenin ilim dili olamayacağını,
Türkçenin fakir bir dil olduğunu savunanların iddia ettiği kadar vahim bir
durumda değildir.

Türkçe bütün olumsuzluklara rağmen, günümüz dünya dillerinin hiçbirisinden
geride değildir. Kelime sayılarına dayalı bir karşılaştırma, Türkçenin yapı ve
işleyişinden dolayı bütün kelime ve kelime değerinde olan anlatım araçları
sözlüklerde yer almadığı için gerçek ve doğru sonuçlar ortaya koyamaz. Sözlükte
yer almayan veya hepsi sözlüklerde yer almayan, ancak her biri diğer kelimeler
gibi birer anlatım aracı olan Türkçenin gizli diyebileceğimiz çok geniş bir söz
varlığı bulunmaktadır. İlk bakışta, sözlüklerde yer almadığı için görülmeyen bu
söz varlığını şöyle gruplandırabiliriz:

1- Türkçe bilindiği gibi sıfat-fiil ve zarf-fiil ekleri bakımından zengin bir
dildir. Hemen hemen bütün fiillerle kullanılabilen 20 civarındaki işlek
sıfat-fiil ve zarf-fiil ekimiz, cümle içinde kullanılan geçici kelimeler
türetmekte ve bu kelimeler isim, sıfat, zarf, vb. olarak kullanılmaktadır.
Türkçede bulunan fiil sayısının 20 katı kadar kelime Türkçenin kelime
hazinesine bu eklerle kazandırılmaktadır. Ancak bu eklerle türetilen kelimeler,
cümle içinde kullanılan geçici kelimeler oldukları için sözlüklerde yer
almamakta, kelime sayısı belirlenirken göz önüne alınmamaktadırlar. Bu eklerden
“imek” fiiliyle kullanılan “-ken” zarf fiil eki, sadece fiil tabanlarına değil,
hem çekimli fiillere ve hem de isimlerin bulunma hâli eki almış şekillerine
eklenerek onların cümlede zarf olmalarını sağlamaktadır. Oysa bu kelimelerden
sadece sıfat-fiil eklerinin kalıplaşması sonucu oluşmuş kalıcı kelimeler
sözlüklerde yer alır.

2- Türkçede isim soylu kelimelerin hepsi cümle içinde isim, sıfat, zarf, zamir
olarak ve hatta bir kısmı çekim edatı olarak kullanılmaktadır. İsim, sıfat,
zarf, zamir, çekim edatı görevleriyle kullanılan bu kelimeler arasında
morfolojik bir fark bulunmamaktadır. Herhangi bir isim kullanılışta hiçbir
şekil farklılığına uğramadan bütün bu türlerde cümlede yer alabilmektedir.
Cümledeki yerine ve görevine bağlı olarak farklı bir türde kullanılan ve
dolayısıyla farklı bir anlam kazanan kelime, sözlükte sadece bir yerde madde
başı olarak yer almaktadır. Bazı dillerde ise her hangi bir isim, sıfat olarak
kullanılınca morfolojik bir farklılığa uğramakta, dolayısıyla sözlüklerde ayrı
bir madde başı hâline gelmektedir. Kelime sayısına dayalı olarak Türkçe ile bu
yapıdaki başka dilleri karşılaştıracak olanların Türkçenin bu özelliğini de göz
önüne almaları gerekir. İsimlerle kullanılan “-ki aitlik eki” hem yalın hâlde
bulunan ve hem de bazı hâl eklerini almış bulunan isimlere getirilerek bu
kelimelerin türünü değiştirip cümle içinde sıfat veya zamir olarak
kullanılmalarını sağlamaktadır.

3- Türkçede varlıkları, kavramları ve hareketleri tamlamalardan faydalanarak
isimlendirmek çokça başvurulan bir yoldur. Belirtisiz isim tamlaması, sıfat
tamlaması, birleşik fiil, isnat grubu, kısaltma grupları yapısında karşımıza
çıkan bu dil birlikleri, tek kelimeler gibi bir anlatım özelliğine sahiptir.
Varlık, kavram ve hareketlerin ifadesi için kullanılan bu gruplar bir kelimeden
oluşmadıkları için çoğu zaman sözlüklerimizde madde başı olarak yer almazlar.
Türkçenin söz dizimi yapısının dile kazandırdığı bu zenginliği, imlâ
kurallarımızın gereği olarak bu dil birliklerini ayrı yazmamız, onları dilin
söz dağarcığına dahil etmemize engel olmamalıdır. Nitekim Almanca ile yazılmış
herhangi bir gazete yazısı veya makaleye göz attığımız zaman, kelimelerin
önemli bir kısmının birleşik kelimeler olduğunu görürüz. Aradaki fark, onlar
bir kavramı, bir varlığı isimlendiren bu yapıdaki kelimeleri hemen birleştirir,
bitişik yazarlar; bizde ise büyük kısmı ayrı yazılır. İmlâ Kılavuzu’nda bu
konuyla ilgili kurala yer verilirken, başta şu açıklama yapılır: “Birleşik
kelimeler yazılış bakımından bitişik yazılanlar ve ayrı yazılanlar olmak üzere
ikiye ayrılır. Bitişik yazılan birleşik kelimelere bitişik kelime adı verilir.”
Bitişik yazılmayan birleşik kelimeleri, imlâ kuralı dolayısıyla ayrı
yazıldıkları için yok saymak, Türkçenin söz dizimi yapısının dile kazandırdığı
bu zenginliği göz ardı etmek ne kadar doğru bir değerlendirme olur? Türkçenin
sadece bitişik kelimeleri değil, birleşik kelimeleri de, kelime sayısının
belirlenmesinde göz önüne alınmalıdır.

Türk Dil Kurumunun, dilimize son zamanlarda giren yabancı kelimelere bulduğu
karşılıklar içinde yer alan ve iki kelimeden oluştuğu için bazı kişilerin
eleştirdiği kelimeleri Ahmet Bican Ercilasun, “Göz kapağı ile kaş arasında
organ olmak bakımından hiç fark yoktur; ama biri için tek kelime, diğeri için
iki kelime kullanıyoruz. Buna karşılık İngilizcede kaş için iki kelime
“eyebrow” kullanılıyor.” ifadeleriyle savunur. Şunu da belirtmek gerekir ki,
Türkçeye batı dillerinden giren ve adı geçen eserde, Türk Dil Kurumu tarafından
uygun görülen karşılıkları verilen yabancı kelimelerin küçümsenmeyecek bir
kısmı iki kelimeden oluşmaktadır.

Türkçenin söz diziminin bu özelliği, daha da önemlisi bir imlâ kuralı
dolayısıyla bitişik yazılmayan ve sözlüklerde madde başı olarak yer almayan
birleşik kelimeleri yok saymak, sonra da Türkçenin fakir olduğu iddiasında
bulunmak doğru bir değerlendirme olmaz.

Türkçenin fakirliğine hükmedenlerin yaptığı gibi, Türkçe ile başka dilleri
kelime sayıları bakımından karşılaştırmak amacında değiliz. Ancak bu tür
karşılaştırmaları yapanların da biraz insafsızca ortaya koydukları ve
genellikle Türkçenin aleyhine verilen rakamların doğru olmadıklarını belirtmek
gerekir. Daha önemlisi dilin gücü sadece kelime sayısına dayandırılarak ortaya
konamaz.

Türkçeyi fakir sayanlar, bir dayanak noktası olarak da, başka bir dilden
Türkçeye yapılan tercümeler sırasında çekilen güçlükleri göstermektedirler.
Oysa bir dilde yazılmış herhangi bir metni başka bir dile çevirmenin her zaman
birtakım zorlukları vardır. Bu gerçek fakir bir dilden zengin bir dile
yapılacak tercümeler için de söz konusudur. Çünkü her milletin varlıklar ve
kavramlar dünyası ve bunları ifade şekilleri farklıdır. Farklı kavram ve
hareketleri olan, kendine özgü deyim ve kalıplaşmış ifade şekilleri olan bir
dille yazılmış metin, daha zengin bir dile çevrilse bile, çevirenin bazı
noktalarda zorlanması tabiîdir. Hele çevirici kendi dilinin ifade imkânlarını
yeterince bilmiyorsa, çevirme işi daha da güçleşir. İşte bu güçlük bir kısım
aydınlarımız arasında Türkçenin fakir olduğu kuruntusunu doğurmuştur. Dil
şuurundan yoksun olanlar, bu durumda, kolay yolu seçerek, o dildeki kelimeleri
yeğlemektedirler.

Eski Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Eski Anadolu Türkçesi yazı dillerinin
anlatım gücü, sadece o dönemin diğer dillerine göre değil, belki günümüzdeki
pek çok dile göre daha geniştir. Bu zengin dilde yer alan kelime hazinesinin
bir kısmı Türk aydınları tarafından yabancı kelimelere feda edilmiştir. Bu
dönem yazı dillerinin söz varlıkları Doğan Aksan tarafından, Türkçenin Söz
Varlığı adlı eserde çeşitli yönleriyle dile getirilmiştir. Bu eserinde yazar,
Türkiye Türkçesinin ve tarihî Türk yazı dillerinin, söz varlığı bakımından
zenginliklerini incelemekte; Türkçenin ikilemeler, deyimler, türetme gücü, çok
anlamlılık, terimler, kalıplaşmış sözler, atasözleri gibi çeşitli yönlerden
zenginliklerini ortaya koymaktadır. Onun belirttiği bu unsurlara, Türkçenin
yukarıda saydığımız özelliklerinden ortaya çıkan zenginliklerini de katmak
gerekir. Biz burada sadece Uygur Türkçesinden rastgele seçtiğimiz herhangi bir
fiilden türetilmiş kelimeleri örnek olarak vermekle yetineceğiz. Ahmet
Caferoğlu’nun Eski Uygur Türkçesi adlı eserinde “kör- “ fiilinden türetildiği
anlaşılan şu kelimeler yer alır: körgle (güzel), körglüg (görünen, güzel manzaralı),
körgür (göster-), körk (güzellik, endam, nişan, biçim, kıyafet), körket-
(göster-), körkdeş (güzellikte, endamda eş), körkitdeçi (gösteren, kılavuz),
körkit- (göster-), körkle (güzel, dilber), körkle (güzelleş-), körklüg
(güzel,gösterişli), körksüz (çirkin, yakışıksız), körkür- (göster-), körkmeklig
(görme), körmez (kör), körügse- (görmek iste-), körtgür- (göster-), körtle
(güzel, dilber, prenses lâkabı), körtrek (daha güzel), körtük (âşık, seven),
körük veya körüg (casus; güzellik, görüş), körüm (rüya, görünüş; piyes,
görülecek olan şey), körünçle- (sergilemek, teşhir et-, sahnele-),
körünçlegülük (teşhire lâyık, göstermeye değer), körünçlük (sergi iskelesi,
üzerinde eşya sergilenen pano, sahne), körün- (görün-), körüş- (görüş-),
körünççi (seyirci). Ayrıca yine bu fiilin köküyle ilgili olan “köz, köze-
(arzula-), közet- (gözet-, sakla-), közetçi (muhafiz), közkiş- (birbirini
gör-), köznek (akis), közsüz (kör), közünç (ünlü), közüngü (ayna).

Ne yazık ki Türkçenin bu türden binlerce kelimesi zamanla terk edilmiş,
yerlerine yabancı karşılıkları konmuştur. Terk edilen bu türdeki on binlerce
kelime bir tarafa, Türkçenin bir dönemlerinde kullanılmış, her biri belki
binlerce kelime kazandıracak pek çok yapım eki de bugün unutulmuş ve terk
edilmiştir. Meselâ Divan ü Lugati’t-Türk’te, isimlere getirilerek, o isimle
belirtilen kavram veya varlığı özleme veya o ismin kökünü teşkil eden fiilin
belirttiği hareketi yapmayı isteme anlamında, “itise-, açısa-, içise-, ıdısa-,
ahsa-, urusa-, üzüse-, aşısa-, agısa-, ewse-, ewise-, ukusa-, egise-, ögüse-,
üküse-, alısa-, ölüse-, ılısa-, emise-, enise-” fiillerini türeten -sA eki,
sıfatları derecelendiren -rAk eki, vb. Talat Tekin, bu konuyu; “Dilimizdeki
yapım eklerinin yarıdan çoğunun işlek olmamasının, daha doğrusu bunların
işlekliğini yitirmiş olmalarının nedeni, Osmanlı aydın ve okumuşlarının
yüzyıllarca Türkçe köklerden Türkçe eklerle kelime yapmamış, türetmemiş
olmalarıdır.” şeklindeki ifadesiyle dile getirir.

Gerçekten de bu zengin dilin yerini, Osmanlılar döneminde, önemli oranda Arapça
ve Farsçaya dayanan bir dil almıştır. Zengin ifade imkânlarına sahip olan
dilimiz bu dönemde şuurla işlenmediği için gelişmemiştir. Dilimiz gelişmediği
için de önemli bilimsel eserler ortaya konamamıştır. Çünkü, yabancı dille eğitim
çok emekle az bilgiye ulaşılan ve düşünme yeteneği kazandırmayan, hazır
kalıpları ezberlemeyi gerektiren bir eğitimdir. Ne yazık ki Türkiye’de bugün de
aynı durum yaratılmak istenmektedir. Orta öğretimde ve üniversitelerde,
Türkçenin dışındaki dillerle eğitim teşvik edilmektedir. İngilizler
fethettikleri ülkelerde, “İngiliz kültürünü yaymak, sömürgesi olan ülkenin ana
dilinin gelişmesini önlemek, yerlilerin düşünme ve üretme yeteneklerini
sınırlandırmak, onları anlamadan ezberlemeye mecbur etmek ve İngiliz kültür ve
medeniyetinin üstünlüğünü kabul ettirerek onlarda aşağılık duygularını
geliştirmek” amacıyla yabancı dille eğitimi orta ve yüksek öğretimde zorunlu
kılmışlardır.

Osmanlı aydınlarının dil şuurundan yoksun bu davranışları, bugün de bazı
aydınlar tarafından devam ettirilmektedir. Osmanlılar döneminde çeşitli sosyal
ve siyasî nedenlerle ve özellikle, yanlış veya doğru dinî bir anlayışla Arapça
ve Farsçaya yönelik olan bu eğilimin, bugün yönünün değiştiği ve kanaatimizce
yıllarca sinsi bir şekilde yaratılan aşağılık duyguları sonucunda batı
dillerine doğru kaydığı görülmektedir.

Bu düşünceden hareketle Türkçenin bilim dili olup olamayacağı, ne yazıktır ki
bir kısım Türk aydınının (!) tartışma konularını oluşturur.

Kanaatimizce, bugün Türkçenin bilim dili olamayacağını iddia edenlerin içinde
bulunduğu gaflet ve cehalet, Kurtuluş Savaşı döneminde İngiltere’nin veya
Amerika’nın mandacılığını isteyenlerden kat kat ileridedir.

Aydınlarımızın bu tutumlarına karşılık, yabancıların bu konulardaki hassasiyetleri,
dile sahip çıkma bakımından bizimle onlar arasındaki farkı gözler önüne
sermektedir. Bununla ilgili olarak, Fransızların çıkardığı Ağustos 1994 Tarih
ve 94-665 Sayılı Fransız Dilinin Kullanımına İlişkin Yasa’da yer alan “Yabancı
bir dilde yazılması zorunlu olan sözleşme, belge, bildiri gibi yazıların
Fransızca çevirileri ya da özetleri de yer alacak; bu sözleşmelerde, yabancı
dilden bir deyime yada sözcüğe; bu deyim ya da sözcüğün aynı anlamda Fransızca
bir karşılığı bulunuyorsa ve özellikle bu karşılık, Fransız dilinin
zenginleştirilmesiyle ilgili tüzük hükümlerinin öngördüğü koşullara da uygun
ise yer verilemez.” şeklindeki ifadelerini hatırlatmak yeterlidir. Bizde ise
Yüksek Öğretim Kurulunun 2547 Sayılı Yasa Taslağı’nda yer alan puanlandırma
sistemine göre; “Türk dili ile yazılan inceleme ve araştırma eserlerinin, sırf
dili dolayısıyla ikinci sınıf bir değerlendirmeğe tâbi tutuldukları”
görülmektedir. Bu iki örnek, bugün de Türkçeye sahip çıkılmadığını ve
insanlarımızın Türkçe’yi bilmedeki ve kullanmadaki yetersizliklerinin suçunu
Türkçenin üzerine attıklarını göstermektedir.

Bütün boylarıyla milletimizin adı olduğu için bütün Türk şivelerinin söz
varlığını kapsaması gereken “Türkçe” ismini, burada sadece Türkiye Türkçesi
yazı dilinin adı olarak kullanıyoruz. İfade ettiğimiz bu zenginlikler sadece
Türkiye Türkçesine has zenginliklerdir. Türkçenin bütün şivelerinin söz
varlığını kapsayan sözlükler bir tarafa, Türkiye Türkçesinin çeşitli
dönemlerine ait bütün klâsik eserlerinde yer alan kelimeleri kapsayan sözlükler
bile hazırlanmadan; Türkçenin kelime varlığını sadece bir dönemde yazı dilinde
kullanılan kelimeleri içeren sözlüklerdeki sayıyla sınırlayıp, sonra da bunları
başka dillerin bütün ağızlarındaki, bütün şivelerindeki, bütün klâsik
eserlerindeki kelimeleri kapsayan sözlüklerdeki sayıyla karşılaştırmak doğru
olur mu?

Dilimiz tarih boyunca aydınlarımız tarafından çeşitli sebeplerle şuurlu bir
yaklaşımla işlenmediği hâlde bugün hiçbir dünya dilinden daha geride değildir.
Türkçenin bütün klâsik eserlerinde yer alan kelimelerini içeren eksiksiz bir
sözlüğü hazırlanmamıştır. Yapısı dolayısıyla anlatım gücünü artıran ögelerin
pek çoğu göz ardı edilmekte, sözlüklerde bu unsurlara yer verilmemektedir.
Yanlış bir yaklaşımla hazırlanmış bu eksik sözlüklerden hareketle Türkçeyi
kelime sayısı bakımından yabancı dillerle karşılaştırmak ve sonuçta Türkçenin
fakir bir dil olduğunu iddia etmek, yanlış bilgilere dayalı yanlış
değerlendirmelerdir. Türkçeyi yeterince bilmedikleri için böyle bir iddiada
bulunanlar, kendi kusurlarını Türkçenin omuzlarına yüklemek gibi bir
haksızlıkta bulunmaktadırlar

1- Cümle içinde geçen ay ve gün
adları küçük harfle yazılır. Belli bir tarihi işaret eden ay ve gün adları
büyük harfle yazılır. 29 Mayıs 1453 yılının Salı günü.

2- Milli ve dini bayramlar büyük harfle başlar. Ramazan Bayramı, Kurban
Bayramı, Cumhuriyet Bayramı.

3- Belli günlerin isimleri cümle içinde oldukları zaman büyük harfle
başlanılarak yazılır. Anneler Günü, Nevruz, Tiyatro Günü.

4- Milletlerin, boyların, oymakların, dil ve lehçelerin adları büyük harfle
başlar. Türk, Kırgız, Tatar, Alman, Türkçe, Almanca, Hintçe, Latince.

5- Din ve mezhep adları da büyük harfle başlar. Müslüman, İslamiyet, İslamlık,
Hristiyan, Katolik.

6-Akrabalık adları bildiren kelimeler küçük harfle yazılır. Sevgili kardeşim,
Ayşe teyze, Saim amca.

7- Mektuplardaki hitap cümlelerinde ilk kelime büyük harfle başlar, ondan
sonrakiler özel isim değilse küçük devam eder. Değerli dayıcığım, Sevgili
kardeşim.

8- Resmi yazılarda hitapların birinci kelimesi ve ondan sonra gelen isim soylu
kelimeler büyük harfle başlar. ‘Sayın Başkan, Sayın Müdür. 9- Levhalar ve
açıklama yazıları büyük harfle başlar. Levha yazıları birkaç kelimeden
oluştuğunda ilk kelime büyük harfle başlar. Giriş, Çıkış, Vezne, Doktor,
Başkan.

10- Gazete, dergi, kitap adlarının bütün kelimeleri büyük harfle başlar. Özel
ada dahil olmayan sözler büyük harfle başlamaz. Milliyet gazetesi, Türk Dili
dergisi.

11- Kişi isimleri ve soy isimleri büyük harfle başlar. Mehmet Akif Ersoy, Ziya
Gökalp, Cahit Sıtkı Tarancı, Ömer Seyfettin. Unvan ve sayı bildiren isimler
büyük harfle başlar. Öğretmen Hüseyin, Profesör Kenan, Dr. Coşkun, Binbaşı Ali,
Hamdi Bey, Mustafa Efendi, Zeynep Hanım.

12-Tarihe geçmiş kişilerin belirlenmiş, bilinen unvanları, lakapları da büyük
yazılır. Yavuz Sultan Selim, Fatih Sultan Mehmet, Nişancı Mehmet Paşa, Safiye
Sultan, Şeyhülislam Esad Efendi, Gazi Osman Paşa, Mimar Sinan.

13- Kişilerin takma adları (mahlas) büyük yazılır. Avni: (Fatih Sultan Mehmet)
– Muhibbi: (Kanuni Sultan Süleyman) Tarhan: (Ömer Seyfettin) – Mehmet Ali Sel:
(Orhan Veli Kanık) – Aydede: (Refik Halit Karay) – Deli Ozan:
(Faruk Nafiz Çamlıbel) – Baki – Fuzulî – Dertli – Kaygusuz Abdal.

14- Din kavramları içinde geçen özel adlar büyük yazılır. Tanrı, Allah,
Cebrail, Zeus. Tanrı kelimesi özel bir ad ola-rak kullanılmadığı zaman küçük
yazılır. Eski Yunan tanrıları, ilkel kabilelerin tanrıları.

15-Coğrafya ve astronomi ile ilgili yayınlarda Güneş, Dünya, Ay, Merkür gibi
gezegen ve yer isimleri büyük yazılır.

16- Özel coğrafya adları büyük yazılır. İstanbul, Konya, Akdeniz, Uludağ,
Kızılırmak, Pınarbaşı, Asya, Avrupa, Güneydoğu Anadolu.

17- Ülke adları büyük harfle başlar, ülke adlarından sonra gelen krallık, halk
cumhuriyeti, cumhuriyet gibi kelimeler de büyük harfle başlar. Türkiye Cumhuriyeti,
Arnavutluk Halk Cumhuriyeti, Birleşik Arap Emirlikleri, Kıbrıs Türk
Cumhuriyeti, Amerika Birleşik Devletleri, Çek Cumhuriyeti.

18-Yabancı yer adlarının bitişik veya ayrı yazılışında yabancıların kullandığı
biçimlere uyulur. Hyde Park, New York, Buenos Aires, San Marino.

19-Yabancı dağ, tepe, akarsu, göl adlarının yazılışında, yabancı yazılışlara
uyulur. Leman, Mississippi, Frie, Mont Bianc. 20- Bazı yabancı şehir, dağ, göl
ve akarsuların adları dilimize Türkçe biçimleriyle yerleşmiştir. Türkçe söylenişe
uygun bu adlar Türk yazılış kurallarına uygun olarak yazılır. Viyana (Wien),
Marsilya (Marseille), Venedik (Venezia),

21-Yer adlarında ilk isimden sonra gelen deniz, göl, nehir, dağ, boğaz vb. tür
bildiren ikinci isimler küçük harfle başlar, İstanbul şehri, Marmara denizi,
Erciyes dağı, Meriç nehri. Balkaş gölü. Ancak, ikinci isim özel isme dahil ise
ve ikisi birden kastedilen kavramı karşılıyorsa, ikinci isim de büyük harfle
başlar. Bu halde dağ, deniz ve göl, boğaz, ırmak kelimeleri büyük harfle yazılır.
İstanbul Boğazı, Çanakkale Boğazı, Beyşehir Gölü, Tuz Gölü, Rumeli Kavağı,
Haymana Ovası, Muş Ovası.

22- Yukarıdaki maddede olduğu gibi mahalle, meydan, bulvar, cadde, sokak geçen
bu kelimelerin baş harfleri büyük yazılır. Abbasağa Mahallesi, Eminönü Meydanı,
Türk Ocağı Caddesi, Kızılay Meydanı.

23-Özel adlardan meydana gelmiş mahalle, meydan, bulvar, cadde ve sokak adları
büyük harfle başlayıp ayrı olarak yazılır. Fevzi Çakmak Caddesi, Cemal Nadir
Sokağı, Barbaros Bulvarı.

24- Saray, köşk, han, kale köprü, anıt vb. yapı adlannın bütün kelimeleri büyük
harfle başlar. Topkapı Sarayı, Çankaya Köşkü, Mostar Köprüsü.

25- Kurum, kuruluş, işletme, kooperatif, okul, birlik, dernek adlannın her
kelimesi büyük harfle başlar. Türkiye Büyük Millet Meclisi, Dış İşleri
Bakanlığı, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Millî Kütüphane, Atatürk
Hava Limanı, Edebiyat Fakültesi, Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu, Toprak
Mahsulleri Ofisi, Et ve Balık Kurumu, İstatistik Enstitüsü, Fakirleri Koruma
Derneği, Bakanlar Kurulu.

26- Kurum, merkez, bakanlık, üniversite gibi kuruluş bildiren kelimeler, belli
bir kurum kastedildiğinde büyük harfle başlar. Bu yıl Meclis yeni döneme erken
başladı.

27- Bazı kuruluşların adlarım yazarken yaygınlık kazanmış şekillerine uyulur.
Genelkurmay Başkanlığı, Kara Yolları Genel Müdürlüğü, İç İşleri Bakanlığı. Bu
isimler kalıplaşmış olduğu için uygulanan biçimleri ile yazılırlar. 28- Kurum
ve kuruluş adlarında yer alan kelimeler bazen söz içinde geçebilirler, o zaman
küçük harfle yazılmaları
gerekir. Bugün radyo ve televizyon programları iyi değildi.

29- Hukukla ilgili her kanun, tüzük, yönetmelik, yönerge,genelge adlannın her
kelimesi büyük yazılır. Nutuk, Medenî Kanun, Borçlar Hukuku.

30- Özel ad kendi anlamı dışında yeni bir anlam kazanmışsa küçük harfle başlar,
hicaz (makam), acemi (tecrübesiz), amper (elektrik akımı şiddet birimi),
allahlık (saf, zararsız). Müzikte kullanılan makam ve tür adları küçük harfle
başlar. Nihavent, hicazkar, türkü, varsağı.

31 -Yer ve millet adlarıyla kurulan birleşik kelimelerde özel adlar büyük
harfle başlar. Antep fıstığı, Brüksel lahanası, Frenk gömleği, Japon gülü.

TÜRKÇE’DE BİTİŞİK VE AYRIK YAZILAN
KELİMELER

Bitişik
Yazılması Gereken Kelimeler:

1- Birleşen iki kelimede anlam kaymasına uğrayanlar. Hanımeli (bir bitki),
kadıngöbeği (bir tatlı), devetabanı (bir bitki), aslanağzı (bir çiçek).
2- Bileşik kelimelerin bir kısmında sesli harf düşmesi meydana gelmiş olanlar.
Pazartesi (pazar ertesi), kaynana (kayın ana), niçin (ne için).
3-Pekiştirilmiş sıfatlar. Sapsarı, sipsivri, dümdüz.
4-Yapı bakımından tam olarak birleşmiş, bileşik kelime halini almış bazı kelime
ve deyimler. Zıpçıktı, çıtkırıldım, dedikodu, gecekondu, külbastı.
5- Farsçadan alınan (hane) kelimesi ile yapılan birleşik kelimeler. Kahvehane,
çayhane, yatakhane.
6- Dilimizde bulunan bazı kelimeler, etmek, eylemek, olmak yardımcı fiilleri
ile birleşirken ses fazlalaşması (kelimeler yabancıdır, asıllarına benzer
duruma gelirler) meydana gelir. Affetmek, halletmek, hissetmek.
7- Dilimize yabancı dillerden girmiş, bugün çok kullandığımız bazı kelimeler
etmek, eylemek, olmak yardımcı fiilleri ile birleşirken ikinci hecedeki sesli
harflerini düşürürler (asılları gibi olurlar). Emir – emretmek, nakil-
nakletmek, şükür o şükretmek, sabır -sabretmek. 8- (a-e-ı-i-u-ü) ekleri
kullanılarak yapılmış bileşik fiiller. Uyuyakalmak, bakakalmak, yapabilmek,
yazıvermek, öle-yazmak.
9- İki veya daha çok kelimeden meydana gelmiş Türkçe yer adları (İI, şehir,
köy). Çanakkale, Eskişehir, Pınarbaşı
10- İki veya daha çok kelimeden meydana gelmiş mahalle ve semt adları.
Çengelköy, Beşiktaş, Yenimahalle, Sarıyer.
11- Dağ, tepe, akarsu, göl, deniz adları. Uludağ, Kızıldeniz, Karasu, Acıgöl,
Aksu.

Ayrı Yazılması Gereken Kelimeler:

1-Sıfatlarda derece göstermeye yarayan (en, daha) gibi zarflar. En güzel, daha
iyi, en fazla, daha soğuk vb.
2- İkilemeler, (ikilemeler dilimizde çok geniş yer tutarlar.) Düşe kalka, gide
gide, eski püskü, şıpır şıpır, kem küm, allak bullak.
3- İkilemelerden bazıları bugün kullanılmayan kelimelerden meydana gelir.
Anlamsız gibi görünen bu kelimelerin zamanında anlamlı birer kelime olduğu
bilinmektedir. Bunlar da diğer ikilemeler gibi yazılır. Ev bark, soy sop.
4- (m) ile yapılmış ikilemeler. Dolap molap, kapı mapı, kitap mitap.
5- İsim hal ekleri ile yapılan ikilemeler: iç içe, göz göze, elden ele, yıldan
yıla, yan yana.
6- İyelik eki almış ikilemeler. Boşu boşuna, günü gününe.
7- İsimleri tekrarlamak şeklinde yapılan ikilemeler. Akın akın, kucak kucak,
takım takım.
8- Sıfatların tekrarlanması ile yapılan ikilemeler: Tatlı tatlı, diri diri,
ağır ağır, güzel güzel.
9- Kökü yabancı olup (be) getirilerek söylenen ikilemeler. Öz be öz, ay be ay.
10-Deyimler (Dilimizde çok sık kullanılmaktadır). Yuvasını yapmak, devede
kulak, ununu elemiş eleğini asmış, çalım satmak.
11- (Ev, yurt) kelimeleri ile kurulan bileşik kelimeler. Radyo evi, sağlık
yurdu, öğrenci yurdu, aş evi.
12- Ardı sıra, peşi sıra, önü sıra, yanı sıra gibi sözler.
13- İki kelimeyi birleştirip bir bileşik kelime yapıldığında her iki kelime de
eski anlamını koruyorsa. Arnavut kaldırımı deniz yolu, Tatar böreği, kuru
soğan, tahin helvası, tulum peyniri, çam fıstığı, badem şekeri, bağ bozumu.
14- İsim soylu bir kelime ile etmek, eylemek, olmak yardımcı fiilleri ile
yapılan bileşik fiiller. Yarış etmek, borç etmek, gelin olmak, sağ olmak, el
etmek,,
15- Yer adlarında kullanılan Batı, Doğu, Güney, Kuzey, Aşağı, Orta, Yukarı,
Küçük, Büyük,: Eski, Yeni, iç ve benzeri, kelimeler. Doğu Anadolu, Batı Trakya,
Orta Anadolu, Kuzey Amerika, Kuzeydoğu Anadolu,

Uzak Doğu, İç Anadolu, Küçük
Çekmece, Büyük Çamlıca, Büyük Menderes

Noktalama
İşaretleri

Türk
Dil Kurumunun İmla Kılavuzu’na göre Türkçede kullanılması gerekli noktalama
işaretleri.
Nokta (.)
1- Cümle sonlarında kullanılır. Belli bir duraklama yapılacağım gösterir.(Cümle
yazdırıldı.)
2- Şiir, kitap, gazete, dergi, yazı başlıklarından sonra nokta kullanılmaz.
Bölüm başlıklarından sonra da kullanılmaz.
Büyük Nutuk Gün Eksilmesin Penceremden Giriş V. Bölüm
Başlıklardan sonra satır başı yapılmamış, söze açıklamayla devam edilmişse
nokta kullanılır. (Zamir çeşitleri: Kişi zamiri, işaret zamiri, soru zamiri)
3- Kurum ve kuruluş isimlerinden sonra nokta kullanılmaz. Sait Çiftçi
Dispanseri Müdür Yıldız Sineması) 4- Sık geçen kısaltmalarda nokta kullanılır.
(Prof. Dr. T.C.) Ancak kimi kısaltmalarda nokta kullanılmaz. TBMM AET NATO TDK
cm kg l fe
5- Sıra bildirmek için sayılardan sonra konur. II. Mehmet III. Selim 5. Cadde
XX. yüzyıl Sıra bildiren sayılarda l’nci (birinci) biçimindeki yazılışlar
kısaltma sayılmaz.
6- Tarihleri yazmada gün, ay ve yılı ayırmak için aralarına konur. 9.X1I.1986,
1.3.1967. Tarihlerde ay adları yazıyla
olursa ay adlarından önce ve sonra nokta kullanılmaz. 23 Nisan 1920 7. Saat ve
dakikaları ayırmak için kullanılır.
Okul saat 8.30’da başlar.
8- Kelimelerin bir veya birkaç harfi alınarak yapılan kısaltmalarda kullanılır.
Psikol. şok. sos. sp. snt.
9- Sıra göstermek için satır başlarına konan harflerden ve sayılardan sonra
kullanılır. a, b. 1.1. A. B.
10-Üçlü gruplara ayrılarak yazılan büyük sayılarda gruplar arasına konur.
8.375.562, 27.870.197. Gruplara ayrılan sayılarda nokta kullanılmayabilir.

1-Yazıda arka arkaya gelen eş görevli kelimeler arasına konur. Ali, Mahmut ve
Veli samimi arkadaştırlar.
2- Eş görevli cümleler arasına konur. Hızla içeri girdi, çantasını aldı.
3- Cümle içindeki ara sözleri ayırmak için kullanılır. Bütün okullar, İstanbul
Lisesi hariç, eylül sonunda açılıyor.
4- Cümle içinde özel olarak vurgu yapılması gereken kelimeden sonra kullanılır.
Böylece, her istediğini almış oldu.
5- Sayılarda ondalık bölümleri ayırmak için kullanılır. 45,9 999,9 13,5 587,3
6- Çok uzun cümlelerde özneden sonra kullanılır. 7.Tekrarlanan kelimeler
arasına konur.Akşam,yine akşam.-A.Haşim.Ancak, ikilemelerde kelimeler arasına
virgül konmaz. Akşam akşam, bata çıka.
8- Hitap kelimelerinden sonra konur. Sayın Başkan, Sevgili kardeşim,
9- Ve, veya bağlaçlarından önce ve sonra virgül kullanılmaz.Oradan buraya gelen
ve gidenlerin arkası kesilmiyordu.
10-Bir düşünceyi kabul veya kabul etmeme sözlerinden sonra kullanılır.Hayır,
sizin gibi düşünmüyorum. Evet, sizi dinliyorum.’
11-Yazışmalarda yer isimlerini tarihlerden ayırmak için kullanılır.
Beşiktaş, 9 Aralık 1986, Ankara, 3 Mayıs 1960.
12-Ünlem grubu oluşturmak için cümlede ünlem gibi kullanılan kelimeden sonra
konur, ünlem ise cümle sonuna alınır.
Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın!
13- Sayıların yazılışında, kesirleri ayırmak için konur. 38, 6 19,5 0,25
14- Biyografik künyelerde yazar, eser, basım evi vb. maddelerden sonra konur.

Noktalı virgül (;)
1-Şekil ve anlamca bağları bulunan cümleleri ayırmak için kullanılır.
At ölür, meydan kalır; yiğit ölür, şan kalır.
2- Cümle içinde aynı değerde olup virgül ile ayrılmış türleri, grupları ayırmak
için kullanılır.
Sınıfın öğrencilerinden Ali, Hasan ve Veli 3-A sınıfına;
Murat, Mehmet, Onur da 3-B sınıfına gönderildiler. Olan oldu, iş işten geçti;
gelmese de olur.
3- Virgülle ayrılmış örnekleri farklı örneklerden ayırmak için konur.
İtalya, İngiltere, Fransa; Roma, Londra, Paris.

İki nokta (:)
1- Bir cümlenin sonunda açıklama yapılacaksa, örnek verilecekse konur.
Başarmanız için bir tek şart vardır: Çalışmak. İnce sesli harflerimiz
şunlardır: e, i, ü, ö.
2- İki noktadan sonra gelen açıklama bağımsız bir cümle ile başlıyorsa,
cümlenin ilk kelimesi büyük yazılır. Annesi merak ederek sordu: Bu çalışmadan
kırık mı aldin?
3- İki nokta işaretinden sonra örnekler sıralanacaksa ilk kelimenin birinci
harfi küçük yazılır. Sınıfın hali şöyleydi: kırık iki masa, yerde sandalyeler.
4- Kataloglarda yazar adları ile eser adları arasına konur. (Yahya Kemal
Beyatlı: Eski Şiirin Rüzgarıyla, Kendi Gök Kubbemiz).

Üç nokta (…)
1- Bir sebeple bitirilmemiş cümlelerin sonuna konur. Burada kırlar o kadar
güzel ki…
2- Açıkça yazılması istenmeyen kişi ve yer adları yerine kullanılır. Onun A…
geldiğini kimse bilmiyordu.
3- Kaba sayılan, yazılması istenmeyen sözlerin yerine konur. Yaptığı…
kötülüğünü sonradan anladım diyordu.
4- Bir konuda birtakım örnekler verilirken başkalarının da bulunduğunu
belirtmek için kullanılır. Bu gezide her öğrenci bir yemek getirmişti: köfte,
dolma, helva…
5- Alıntılarda; başta ortada ve sonda alınmayan kelime ve bölümlerin yerine
konur.
…Türkçenin çekilmediği yerler vatandır, ancak çekildiği yerler vatanlıktan
çıkar… Yahya Kemal

Soru işareti (?)
1- Soru bildiren cümlelerin sonuna konur. Nereden geliyorsunuz?’
2- Soru bildiren kelimelerden sonra da konur. Kimsin? Parola nedir? ‘
3- İçinde soru eki olduğu halde soru anlamı vermeyen cümlelerde bu işaret
kullanılmaz.
Buradan bir çıktım mı doğru sendeyim. Buldum mu kaçırmam.
4- Bazı kelimeler ve cümlelerde soru bildiren kelime olmadığı halde soru anlamı
vardır. O zaman kullanılır. Adınız? Doğduğunuz yer?
5- Bir söze inanılmadığını, sözün şüphe ile karşılandığım bildirmek için sözden
sonra veya cümle sonunda soru işareti parantez içinde konur.
Öğrenci çok çalıştığını(?) söylüyordu. Çok yoruldum de-‘ di(?).
6- Bilinmeyen yer, tarih vb. durumlar için kullanılır. Yunus Emre (1240?-1320),
(Doğum yeri: ?)

Ünlem işareti (!)
1-Sevinç, acı, korku, hayret, nefret, bunalma duygularım anlatan cümlelerin
sonuna konur.
Ne mutlu Türküm diyene! – Atatürk. Hey, baksanıza! Dur yolcu! Aferin! Alçak!
Zalim! Öf! Çok karışmasana be!
2- Ünlem niteliğinde yapılan seslenmelerden sonra da ünlem işareti konur.
Arkadaş! Simitçi!
3- Söylevlerde kullanılır.
Ordular! İlk hedefiniz Akdeniz’dir. İleri!
4- Ünlemden, ünlem niteliğinde kullanılan kelimeden sonra gelen cümle duygu
bildiren bir cümle olmazsa, o zaman ünlem bildiren kelimeden sonra virgül
konur. Cümle sonunda ise ünlem işareti kullanılmaz. Başka işaretler, nokta,
soru vb. kullanılır.
Arkadaş, sana uğurlar olsun. Oh, hava nihayet serinledi. 5- Ünlem işareti
parantez içinde bir kelimeden veya cümleden sonra kullanılırsa, küçümseme,
alay, dikkat çekme anlamı verir.
Gençliğinde büyük bir atıcı olduğunu söyledi (!). Fizik sınavının birincisi (!)
olduğunu söylüyordu.

Çizgi (-)
1- Konuşmaları göstermek için kullanılır.
– Kimsin?
– Parola nedir?
– Benim, çavuşun.
2- Çizgiden önce konuşan kişinin isimleri de yazılabilir. Nöbetçi – Kimsin?
Nöbetçi – Parola nedir? Çavuş – Senin çavuşun.
3- Karşılıklı konuşma şeklinde olmayan sözler de konuşma cizgisi ile
verilebilir. Öğretmeninin yanına sokuldu.
– Bana izin veriniz gideceğim, dedi.

Birleştirme çizgisi (-)
1- Satır sonuna sığmayan kelimeleri birleştirmek için kullanılır.
(Sana dar gelmeyecek mak-beri kimler kazsın. M. Akif)
2- Dil bilgisi derslerinde kökleri ve ekleri ayırmak için kullanılır. (Al-mak,
ver-mek, taşı-mak)
3- Kelimeleri hecelere bölmek için kullanılır. (İs-tan-bul, yem-ye-şil,
li-se-si)
4- Cümle içinde ara sözleri belli etmek için kullanılır.
Bunu anlatmamdaki maksat -açıklamak gereksiz ya- sizi uyarmaktır.
5- Eski Arapça ve Farsça sözlerde kök ve ekleri ayırmak için kullanılır.
Kelam-ı kibar^ Servet-i Fünün, Cemiyet-i Akvam, Ateş-perest
6- iki soyadını birleştirmede, yabancı yer adlarında kullanılır. Joliot-Curie,
Aiscae-Lorraine, Jean-Jacaues Rousseau, Saint-Simon
7- Kelimeler arasında “-den… a, ve, ile, arasında” anlamları-nı
vermek üzere kullanılır. Türk-Alman işbirliği, Türkçe-ingilizce sözlük
8- iki veya daha fazla özel kişi ve yer adı arasına konur. (İstanbul-Ankara
yolu, Koç-Sabancı anlaşmazlığı)

Noktalı çizgi (.-)
1- Satır başlarına gelen konu başlıklarından sonra konur. Zamir.- İsimlerin
yerini tutan kelimelere denir.
2- Madde sıralamalarında kullanılır. 5. Madde.- Dil bilgisi hakkında…
3- Rakam ve harflerden sonra da konulur. l.- A.-Noktalı çizgi yerine nokta, iki
nokta, birleştirme çizgisi kullanılabilir.

Tırnak işareti (” “)
1- Bir yazıda başkasından söz alınıp kullanılacaksa olduğu gibi aktarılan
başkasının sözünün basma ve sonuna konur.
Atatürk, “Ne Mutlu Türk’üm Diyene” sözünü bizzat söylemiştir.
2- Söylendiği şekilde yazıya aktarılmayan kişilerin sözleri tırnak içine
alınmaz.
Atatürk Türk olmanın mutluluğunu belirtmiştir.
3- Cümle içinde özellikle belirtilmek istenen sözler tırnak içine alınır.
Çok kullandığımız “bay” kelimesi aslında zengin demektir.
4- Tırnak içindeki alıntının sonunda bulunan işaret (nokta, soru işareti, ünlem)
tırnak içinde kalır. “İzmir üzerine dünyada bir şehir daha yoktur!”
diyorlar.
Yahya Kemal Beyatlı
5- Parça içinde geçen edebî eser isimleri, bilimsel yayınların isimleri de
özellikle birkaç kelimeden oluşuyorlarsa tırnak içinde gösterilirler.
“Çalıkuşu” “Babanız Atatürk” “Otuz Beş Yaş”
6- Tırnak içinde yazılan başlıklardan sonra kesme işareti kullanılmaz.
“Han Duvarlarım okudunuz mu?
7- Gazetelerin, dergilerin başlıkları tırnak içinde yazılmaz. Hürriyet Varlık
8- Tırnak içinde aktarılan sözün de içinde başka bir aktarma varsa o zaman söz
içindeki aktarma tek tırnak içinde yazılır. Annesi oğluna, “Babana git,
sana ‘Neden gelmedin’ diye
sorarsa,annem göndermedi dersin,” dedi.

Parantez ( )
1- Cümle içinde açıklayıcı bilgiler verilecekse kullanılır.
O kitabın çıkış tarihinde (1968) sen okuma yazma bilmiyordun.
2- Cümle içinde kullanılan ara sözlerin veya cümlelerin başına sonuna konur.
Bugünkü medeniyet yolunda ilerleyişimiz (Daha önceki Müslüman Türk
medeniyetleri düşünülürse) pek de büyük bir ilerleme olmasa gerek.)
3- Parantez içinde yazılan tam anlamlı bir cümle ise cümlenin sonundaki nokta,
soru veya ünlem işareti parantezi kapamadan konur. Bugünkü medeniyet yolunda
ilerleyişimiz(Daha önceki müslüman Türk medeniyetleri düşünülürse) pek de büyük
bir ilerleme olmasa gerek)

Köşeli parantez [ ]
1-Parantez içinde açıklama yapılan bir sözün de içinde açıklama yapmak gereği
bulunursa yay ayraçtan önce
köşeli ayraç kullanılır. Hoca boksörlere bu alttan yapılan vuruş sert (daha da
sert) olabilir diyordu.

Kesme işareti (‘)
1- Özel isimlere getirilen ekleri ayırmak için kullanılır. Ali’den, Asya’da,
Atatürk’üm, Türk’e, Venüs’ü
Ancak kurum ve kuruluş adlarından sonra kesme işareti kullanılmaz.
Türkiye Büyük Millet Meclisine, Türk Dil Kurumuna.
Ayrıca kişi adlarından sonra kullanılan unvanlara gelen ekler de ayrılmaz.
Sevinç Hanıma, Ender Beyden, Ali Efendinin.
2- Kısaltmalara getirilen ekleri ayırmak için kullanılır. TBMM’nin ABD’nin
3- Sayılardan sonra getirilen ekleri ayırmak için kullanılır. Cumhuriyet
1923’de ilan edildi.
4- Bir harf veya ekten sonra gelen ekleri ayırmak için kullanılır.
n’nin m olması şekli. Türkçede -daş’la yapılmış kelimeler şunlardır.
5- Metre (m), litre (l), kilometre (km) şeklindeki kısaltmalardan sonra kesme
işareti kullanılır.
Ankara-İstanbul yolunun 300 km’lik kısminin yapımı bitmişti.
6- Basım sırasında bazı harfler değişik şekilde dizilse bile (italik, çok
belirgin siyah) kesme işareti yine de kullanılır. Faruk Nafiz’in Han
Duvarları’nı okudunuz mu?
7- Gazete ve dergi başlıklarına ek getirilmişse kesme işareti ile ayrılır.
Anayasa’yı, Resmi Gazete’de
8- Özel isimlerden türetilmiş kelimeler (isim, mastar şeklinde fiil ve
sıfatlarda) kesme işareti kullanılmaz.
Türklük, Türkleşmek, Türkçülük, İstanbullu, Ankaralı,
Araplaşmak, Romalı, Londralı, Parisli, Türkçenin, Hristiyanlığın. Aydınlıdan.
9- Yabancı özel adların sonundaki çokluk ve yapım ekleri kesme işaretiyle
ayrılır.
Bordo’lu
10-Özel isim satır sonunda bitmiş, aldığı eki yazacak yer kalmamışsa o zaman
kesme işareti özel ismin sonundaki yerine konur, ismin sonuna gelen ek diğer
satırın basına yazılır, ancak birleştirme işareti özel ismin bulunduğu satırın
sonuna konmaz. Kesme işaretinin konması yeterlidir.
(Dün İstanbul’ dan geldi.)