Asıl anlamı “ikili, ikişer ikişer” olan mesnevi, “a a b b c c d d” şeklinde her beytinin mısraları kendi arasında kafiyeli olan, çok uzun beyit sayıları ihtiva eden bir nazım biçimidir. Örneğin Firdevsi’nin “Şehname”si 60 bin beyit, Mevlana’nın “Mesnevi”si 26 bin beyit uzunluğundadır. İlk defa İran edebiyatında görülen bu nazım biçimi, sonradan Arap ve Türk edebiyatlarına geçmiştir.
Örnek-1: 17. Yüzyıl şairlerinden Nabî’nin “Hayriyye” adlı mesnevisinin “Matlab-ı Dâniş-i Envâ-i Ulûm” başlıklı 43 beyitlik bölümünden seçmeler
İlme sa’y eylememekden hazer it
İlm ü sa’y ikisi birdür nazar it
Bulamaz ilm bilâ-sây vücud
Biri gitse biri olur nâbûd
Dahi emr eyledi ol sâhib-i ilm
Mehdden lahde dek ol tâlib-i ilm
İlm bir lücce-i bî-sâhildir
Anda âlim geçinen câhildir
Cehle Hak mevt didi ilme hayat
Olma hemhâl-i gürûh-ı emvât
Bilmek elbette degül mi ahsen
Sorsalar ben onu bilmem dimeden
Etme âr öğren oku ehlinden
Her şeyin ilmi güzel cehlinden
Cehldür ademe zindan-ı belâ
Ki düşenler göremez rûy-ı rehâ
Olmaya ilm kadar emr-i bülend
İlmden görmedi hiç kimse gezend
Ger re’âyâ vü gerek sâhib-i tâc
Lâ-büd olur ulemaya muhtâc
fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün
Nabî
Açıklaması
Öğrenmeye çalışmamaktan sakın; ilim ve çalışmak, dikkat et, bunların ikisi birdir.
Çalışma yoksa, ilim de ortaya çıkmaz; biri olmazsa diğeri de olmaz.
İlim sahibi o zât (Hz. Muhammed s.a.v.) emretti; “Beşikten mezara kadar ilim öğrenmeyi talep et.”
İlim, kıyısı olmayan bir büyük denizdir;onda alim geçinen, ben bilirim diyen cahildir.
Allah, cahilliğe ölüm, ilme de hayattır dedi; öyleyse ölüler topluluğuyla birlikte olma.
Sordukları bir şeyi “bilmiyorum” demektense, “biliyorum” demek daha iyi değil mi?
Utanma, bilenlerden oku, öğren; bir şeyi bilmek, bilmemekten daha güzeldir.
Bilgisizlik, insan için bela zindanıdır; o zindana düşenler artık rahat yüzü görmezler.
İlim kadar yüce bir iş yoktur; ilimden hiç kimse zarar görmedi.
Gerek sıradan halk olsun, gerekse tac sahibi (padişah) olsun, mutlaka bilginlere muhtac olurlar.