Cümlenin
amacı bazen bir işin yapılması, bazen de yapılmaması yönündedir; bir durum ya da
olayı soru yoluyla öğrenmek, kimi kez de duyguları dile getirmek ya da bir
isteği belirtmektir. Bu özellikler cümlenin taşıdığı anlamı
belirler.
OLUMLU CÜMLE
Eylemin gerçekleştiğini veya
gerçekleşeceğini, yargının doğruluğunu anlatan; içinde ‘’-me’’ ‘’siz’’, ‘’yok’’,
‘’değil’’ ek veya sözcüklerinden herhangi birinin bulunmadığı cümlelerin anlam
özelliğidir.
Yazdığım öyküler insanları etkilediğinde mutlu oluyorum.
(Olumlu)
Okuma ile düşünme arasında doğal ve çok sıkı bir bağ vardır.
(Olumlu)
Günümüz insanı, dünyayı ve yaşamı iletişim araçlarıyla
algılamaktadır. (Olumlu)
OLUMSUZ CÜMLE
Eylemin
gerçekleşmediğini veya gerçekleşemeyeceğini, yargının doğru olmadığını anlatan;
içinde ‘’-me’’, ‘’-siz’’, ‘’yok’’, ‘’değil’’ ek veya sözcüklerinden herhangi
birinin bulunduğu cümlenin anlam özelliğidir.
Davranışlarıyla düşünceleri
birbirini tutmuyor. (Olumsuz)
Bu olaydan haberi yokmuş.(Olumsuz)
Söylemek
istediğim bu değildi.(Olumsuz)
BİÇİMCE OLUMSUZ, ANLAMCA OLUMLU
CÜMLELER
Bazı cümleler olumsuz yapıda olmalarına karşın anlamca
olumlu özelliktedir. Cümlede birden fazla olumsuzluk taşıyan ek veya sözcük
varsa cümlenin anlamı olumluya kayar.
Olumsuzluk eki almış eylemden sonra
‘’değil’’ sözcüğü kullanılarak;
– Onun durumunu anlamıyor
değilim.(Anlıyorum)
‘’Yok’’ sözcüğünden sonra ‘’değil’’ sözcüğü
kullanılarak ;
– Evde kimse yok değildi.(Vardır)
Olumsuzluk eki
almış iki eylem kullanılarak;
– Sizinle gelmem demedim.
(Gelirim)
Olumsuzluk taşıyan bazı soru cümleleri de anlamca
olumludur.
– Onun ne dolaplar çevirdiğini anlamaz mıyım? (Anlarım)
–
Bize ayıracak zamanı mı yok? (Var)
‘’Yok’’ sözcüğü üst üste
kullanılarak ;
– Bu mağazada yok yok. (Her şey var)
BİÇİMCE
OLUMLU ANLAMCA OLUMSUZ CÜMLELER
Kimi cümleler olumlu yapıda
olmalarına karşın -cümlede olumsuzluk yaratan ek veya sözcük yokken- anlamca
olumsuz özelliktedir.
Yüklemi olumlu cümlelere ‘’ne….ne’’ bağlacı
getirilerek..
– Ne beni ne de babasını aradı.(Aramadı)
– Ne parası
vardı ne de gidecek yeri.(Yoktu)
‘’mez’’ ekiyle türetilmiş ortaçlardan
sonra olmak eylemi kullanılarak;
– Eve barka uğramaz oldu.
(Uğramıyor)
– Hareketlerini kontrol edemez oldu. (Edemiyor)
Ayni
eylemin hem koşul, hem yeterlilik biçiminde emirle kullanılmasıyla;
– Gece
tek başına sokağa çıkabilirsen çık. (Çıkamazsın)
Cümleye ‘’de’’
bağlacının getirilmesiyle.;
– Tüm olanlardan sonra gel de ona
inan.(İnanamazsın)
Emir kipiyle çekimlenmiş bazı olumlu cümleler, anlamca
olumsuzdur.
– Cesaretin varsa gel! (Gelemezsin)
Dilek kipiyle
çekimlenmiş ve ‘’e’’ ünlemini almış bazı cümleler de biçimce olumlu, anlamca
olumsuzdur.
– Kendine güveniyorsan konuşsana! (Konuşamazsın)
Bazı
olumlu soru cümleleri de anlamca olumsuzdur.
– İnsan dostlarına kötülük
eder mi? (Etmez)
– Olayları saklamam iyi mi oldu?
(Olmadı)
SORU CÜMLELERİ
Bilgi almayı, bir kuşkuyu
gidermeyi, eylemin veya yargının gerçekleşip gerçekleşmediğini öğrenmeyi
amaçlayan cümlelerin anlam özelliğidir. Soru cümleleri ‘’mi’’ veya soru anlamlı
sözcüklerle kurulur. Soru sözcükleriyle kurulan cümlelerde, soru sözcüğü hangi
öğenin yerine geçmişse onun yanıtı; ‘’mi’’ ile kurulan soru cümlelerinde ise
‘’mi’’ den önceki öğenin yanıtı isteniyor demektir.
Yarınki toplantıya
sen mi katılacaksın ?
Bu romanı kim yazmış ? (Özneyle ilgili)
İçeride
kitap mı okuyor?
Sana ne getirmiş ? (Nesneyle ilgili)
Planlarını ona
anlattın mı ?
Akşamki yemek nasılsı (Yüklemle ilgili)
Tatilde
Kuşadası’na mı gideceksin?
Yarın nerede buluşacağız? (Dolaylı tümleçle
ilgili)
Ankara’ya yarın mı dönecek?
Onu ne zaman gördün? (Zarf
tümleciyle ilgili)
İçinde ‘’mi’’ bulunan her cümle, soru anlamı
taşımaz.
Kış bastırdı mı bu yollar kapanır. (Zaman anlamı)
Soğuk mu
soğuk bir su istiyorum. (Pekiştirme anlamı)
Yanıt gerektirmeyen soru
cümleleri biçimce soru cümlesidir. Böyle cümleler pek çok anlam özelliği
taşır.
Bu işin başka çözümü var mıydı? (Onaylatma)
Bunların sorumlusu
ben miyim? (Yalanlatma)
Beni de ara mı ki? (Olasılık)
Sen de mi
gidiyorsun? (Beklenmezlik)
Buraların eski tadı mı kaldı? (Özlem)
Üç saat
önce gelmeyecek miydin? (Sitem)
Var mı bize karşı gelen? (Böbürlenme)
Sizi
tanımaz olur muyum? (Kesinlik)
Artık sözlerinizi bitirir misiniz?
(Buyruk)
ÜNLEM CÜMLELERİ
Duyguları ve coşkuları
anlatan, ünlemlerle kurulan cümlelerdir. Ünlem cümlelerinde amaç duyguların
vurgulanmasıdır. Yüklemi olmayan ünlem cümlelerine;Yargısız Ünlem Cümlesi denir.
Ünlem cümleleri – yargılı veya yargısız- beğenme, korkma, üzülme, sevinç,
pişmanlık, tiksinme gibi çeşitli duyguları anlatır.
Senin için
yaptıklarımıza yazıklar olsun! (Pişmanlık)
Ne garip bir yer!
(Şaşkınlık)
Ah, ne günlere kaldık! (Üzüntü)
Öf, ne kötü koku!
(Tiksinme)
Doğrusu sesi harikaydı! (Beğenme)
Eyvah, perdeler tutuşacak!
(Korku)
Hey, buraya gel! (Seslenme)
BUYRUK
CÜMLESİ
Eylemin gerçekleştirilmesini veya gerçekleştirilememesini
buyruk biçiminde yargıya bağlayan cümlelerin anlam özelliğidir. Buyruk
cümlelerinin yüklemi genellikle buyruk kipiyle çekimlenmiş bir
eylemdir.
Beni yalnız bırakın
Kitaplarıma dokunma
Bazı
cümleler, yüklemi buyruk kipiyle çekimlenmediği halde buyruk anlamı
taşıyabilir.
Hemen yatağına yatacaksın. (Yat)
Bunun açıklamasını sen
yaparsın. (Yap)
Buyruk cümleleri bazen rica, ilenme, uyarı, öğüt gibi
anlamlar taşır.
Bu konuyu bir daha açma. (Uyarı)
Artık sus, onu dinle.
(Azar)
İşiniz bitince beni arayın. (Rica)
Beslenmene ve uykuna dikkat et.
(Öğüt)
DİLEK CÜMLELERİ
İstekleri, özlemleri dile
getiren cümlelerdir. Dilek cümleleri, dilek, koşul, istek ve bunların Bileşik
zamanlarıyla çekimlenmiş eylemlerden kurulur. Dilek cümleleri de sevinç, üzüntü,
Kuşku, umutsuzluk gibi anlam özellikleri taşır.
Bir martı olsam
Akdeniz’de
Ya zamanında gelmezse.
Onu görmeye ben de gideyim.
Bu
sorunla sen ilgilenirsin.
KOŞULLU CÜMLELER
Bir
eylemin gerçekleşmesinin, bir yargının doğruluğunun başka bir eyleme veya
yargıya bağlı Olduğunu bildiren cümlelerdir. Bu cümleler, ‘’mi’’ koşul ekleri ve
kimi bağlaçlarla kurulur.
Soğuk su içmezse hasta olmaz.
Akıllı
davranırsa başarılı olur.
Kendi evine taşındın mı oturmaya geliriz.
İyilik
et ki iyilik görebilesin.
Yemeğini ye de bulaşıkları
yıkayabileyim.
GEREKLİLİK CÜMLESİ
Eylemin
yapılmasının veya yapılmamasının gerekli olduğunu bildiren cümlelerdir. Gereklik
cümleleri, gereklik kipiyle, ‘’gerek’’ veya ‘’lazım’’ sözcükleriyle
kurulur.
Meclis, bu konuyu karara bağlamalı.
Kimsesiz çocuklara yardım
etmemiz gerek.
CÜMLEDEN YARGI ÇIKARMA
Kimi cümleler
tek yargı içerirken kimileri birden fazla yargı içerir. Bu cümle kalıbı içindeki
birden fazla yargı birbirine çeşitli anlam ilişkileriyle
bağlıdır.
Özlemlerini şiirlerinde dile getiriyor. (Tek yargı)
Birazdan
gelecek adam, dün kaybettiğim cüzdanı getirecekmiş.(Üç yargı taşıyor) Bir cüzdan
kaybetmiş, bir adam gelecek, bir cüzdan getirecek.
CÜMLEYİ
TAMAMLAMA
Cümlenin anlamına ve bildirdiği yargıya göre bir bölümü
boş bırakılmış veya tamamlanmamış cümleye uygun sözcüklerin eklenmesidir.
Cümleyi tamamlayacak sözler öznel veya nesnel olabileceği gibi mecaz anlamlı
kalıp sözler de olabilir.
Olayı duyunca öyle sinirlendi, öyle sinilendi
ki….
Küplere bindi. (Mecaz anlamı)
Karşılaştığı herkese bağırdı,
çağırdı. (Nesnel anlamı),
KARŞIT ANLAMLI
CÜMLELER
İçerdiği düşünce yönünden birbirine zıt olan cümlelerin
anlam özelliğidir.
KESİN ANLAMLI CÜMLELER
Farklı
yorumlamaların yapılamadığı, iletilen yargının kuşku yaratamadığı cümlelerdir.
Cümle ‘’kesinlik’’ anlamı taşır. Bu özellik ‘’-dır’’ eki, buyruk ve gereklilik
kipi, ‘’mi’’ ve ‘’değil mi’ sözcüklerinin kullanımıyla sağlanır.
Benim
için konu kapanmıştır.
Bu çiçeği her gün sulamalısın.
ANLAMDAŞ
CÜMLELER
Ayni anlamı içeren, ayni yargıyı taşıyan birden fazla
cümlenin arasındaki anlam ilişkisidir.
Anlamdaş cümlelerde biçimsel
özellikler belirleyici değildir. Cümlelerin taşıdığı anlam özellikleri
belirleyicidir. Yakın anlamlı cümleler de anlamdaş cümle
kapsamındadır.
Evimi mavi ve siyah eşya ile döşedim. (Evimi döşerken
sadece mavi ve siyah eşya kullandım)
Bursa’ya her zaman yalnız
giderim.(Bursa’ya giderken kimseyi götürmem.)