Son dönemde günden olmuş birçok soruya da cevap bulabilirsiniz. Sıra dışı nasıl yazılır, emlaka emlake nasıl yazılır, çoluk çombalak nasıl yazılır, mutlu mesut nasıl yazılır, unutuvermiş nasıl yazılır gibi birçok soruya cevaplar slaytta mevcut. Makine mi makine mı sorunsalı üzerine de cevap bulabilirsiniz.
A. Cümle büyük harfle başlar.
Ak akçe kara gün içindir.
Hayatta en hakiki mürşit ilimdir,
fendir. (Atatürk)
Cümle içinde
tırnak veya yay ayraç içine alınan cümleler büyük harfle başlar ve sonlarına uygun
noktalama işareti (nokta, soru, ünlem vb.) konur:
Atatürk “Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asil
kanda mevcuttur!” diyor.
Anadolu kentlerini, köylerini (Köy sözünü de çekinerek
yazıyorum.) gezsek bile görmek için değil, kendimizi göstermek için geziyoruz.
UYARI: İki
çizgi arasındaki açıklama cümleleri büyük harfle başlamaz:
Bir zamanlar -bu zamanlar çok da uzak
değildir, bundan on, on iki yıl önce- Türk saltanatının maddi sınırları uçsuz
bucaksız denilecek kadar genişti.
Bu sefer de onları -her zamanki
yerlerinde bulmak ihtimaliyle- farkında olmadan aramıştım.
İki noktadan
sonra gelen cümleler büyük harfle başlar:
Menfaat sandalyeye benzer: Başında taşırsan
seni küçültür, ayağının altına alırsan yükseltir.
UYARI: İki noktadan sonra cümle ve özel ad
niteliğinde olmayan örnekler sıralandığında bunlar büyük harfle başlamaz:
Bu eskiliği siz de çok evde
görmüşsünüzdür: duvarlarda çiviler, çivi yerleri, lekeler…
UYARI: Rakamla başlayan cümlelerde rakamdan sonra
gelen kelime özel ad değilse büyük harfle başlamaz:
2007 yılında Türk Dil Kurumunun 75.
yılını kutladık.
Örnek
niteliğindeki kelimelerle başlayan cümlede de ilk harf büyük yazılır:
“Banka, bütçe, devlet, fındık, kanepe, menekşe, şemsiye”
gibi yüzlerce kelime, kökenleri yabancı olmakla birlikte artık dilimizin malı
olmuştur.
“Et-, ol-” fiilleri, dilimizde en sık kullanılan
yardımcı fiillerdir.
B. Dizeler
büyük harfle başlar:
Halk içinde muteber bir nesne yok devlet gibi
Olmaya devlet
cihanda bir nefes sıhhat gibi. (Muhibbi)
Korkma! Sönmez bu şafaklarda yüzen al
sancak
Sönmeden yurdumun üstünde tüten en
son ocak. (Mehmet Akif Ersoy)
Bin atlı akınlarda çocuklar gibi
şendik
Bin atlı o gün dev gibi bir orduyu yendik.
(Yahya Kemal Beyatlı)
C. Özel adlar
büyük harfle başlar:
Kişi
adlarıyla soyadları büyük harfle başlar:
Mustafa Kemal Atatürk, İsmet İnönü,
Kâzım Karabekir, Ahmet Haşim, Sait Faik
Abasıyanık, Yunus Emre, Karacaoğlan, Âşık Ömer, Wolfgang von Goethe, Vilhelm
Thomsen vb.
Takma adlar
da büyük harfle başlar:
Muhibbi (Kanuni Sultan Süleyman),
Demirtaş (Ziya Gökalp), Tarhan (Ömer Seyfettin), Aka Gündüz (Hüseyin Avni, Enis
Avni), Kirpi (Refik Halit Karay), Deli Ozan (Faruk Nafiz Çamlıbel), Server Bedi
(Peyami Safa), İrfan Kudret (Cahit Sıtkı Tarancı), Mehmet Ali Sel (Orhan Veli
Kanık) vb.
Kişi
adlarından önce ve sonra gelen unvanlar, saygı sözleri, rütbe adları ve
lakaplar büyük harfle başlar:
Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk, Kaymakam Erol
Bey, Dr. Alâaddin Yavaşça; Sayın Prof.
Dr. Hasan Eren; Mustafa Efendi, Zeynep Hanım, Bay Ali Çiçekçi; Mareşal Fevzi
Çakmak, Yüzbaşı Cengiz Topel; Mimar Sinan, Fatih Sultan Mehmet, Genç Osman,
Deli Petro vb.
Akrabalık adı
olup lakap veya unvan olarak kullanılan kelimeler büyük harfle başlar:
Baba Gündüz, Dayı Kemal, Hala Sultan, Nene Hatun; Gül
Baba, Susuz Dede, Telli Baba vb.
UYARI: Akrabalık bildiren kelimeler küçük harfle
başlar:
Tülay ablama gittim. Ayşe teyzemin keki çok güzel.
Cümle içinde
özel adın yerine kullanılan makam veya unvan sözleri büyük harfle başlar:
Uzak Doğu’dan gelen heyeti Vali dün
kabul etti.
Saygı
bildiren sözlerden sonra gelen ve makam, mevki, unvan bildiren kelimeler büyük
harfle başlar:
Sayın Bakan,
Sayın Başkan,
Sayın Rektör,
Sayın Vali,
Mektuplarda
ve resmî yazışmalarda hitaplar büyük harfle başlar:
Sevgili Kardeşim,
Aziz Dostum,
Değerli Dinleyiciler,
Hayvanlara
verilen özel adlar büyük harfle başlar:
Boncuk, Fındık, Minnoş, Pamuk vb.
Millet, boy,
oymak adları büyük harfle başlar:
Alman, Arap, İngiliz, Japon, Rus,
Türk; Kazak, Kırgız, Oğuz, Özbek, Tatar; Hacımusalı, Karakeçili vb.
Dil ve lehçe
adları büyük harfle başlar:
Türkçe, Almanca, İngilizce, Rusça,
Arapça; Oğuzca, Kazakça, Kırgızca, Özbekçe, Tatarca vb.
Devlet adları
büyük harfle başlar:
Türkiye Cumhuriyeti, Kuzey Kıbrıs
Türk Cumhuriyeti, Amerika Birleşik
Devletleri,
Saygı
bildiren sözlerden sonra gelen ve makam, mevki, unvan bildiren kelimeler büyük
harfle başlar:
Sayın Bakan,
Sayın Başkan,
Sayın Rektör,
Sayın Vali,
Hayvanlara
verilen özel adlar büyük harfle başlar:
Boncuk, Fındık, Minnoş, Pamuk vb.
Millet, boy,
oymak adları büyük harfle başlar:
Alman, Arap, İngiliz, Japon, Rus,
Türk; Kazak, Kırgız, Oğuz, Özbek, Tatar; Hacımusalı, Karakeçili vb.
Dil ve lehçe
adları büyük harfle başlar:
Türkçe, Almanca, İngilizce, Rusça,
Arapça; Oğuzca, Kazakça, Kırgızca, Özbekçe, Tatarca vb.
Devlet adları
büyük harfle başlar:
Türkiye Cumhuriyeti, Kuzey Kıbrıs
Türk Cumhuriyeti, Amerika Birleşik
Devletleri,
Din ve mezhep
adları ile bunların mensuplarını bildiren sözler büyük harfle başlar:
Müslümanlık, Müslüman; Hristiyanlık, Hristiyan;
Musevilik, Musevi; Budizm, Budist; Hanefilik, Hanefi; Katoliklik, Katolik vb.
Din ve
mitoloji ile ilgili özel adlar büyük harfle başlar:
Tanrı, Allah,
İlah, Cebrail, Zeus, Osiris, Kibele vb.
UYARI: “Tanrı, Allah, İlah” sözleri özel ad olarak
kullanılmadıklarında küçük harfle başlar:
Eski Yunan tanrıları.
Müzik dünyasının ilahı.
Gezegen ve
yıldız adları büyük harfle başlar:
Merkür, Neptün, Satürn; Halley vb.
UYARI: Dünya, güneş, ay kelimeleri gezegen anlamı
dışında kullanıldıklarında küçük harfle başlar:
Biz dünyadan ayrı yaşarken dünya epey değişmiş.
Düşünce,
hayat tarzı, politika vb. anlamlar bildirdiğinde doğu ve batı sözlerinin ilk
harfleri büyük yazılır:
Batı medeniyeti, Doğu mistisizmi vb.
UYARI:
Bu sözler yön bildirdiğinde küçük yazılır:
Bursa’nın doğusu, Ankara’nın batısı vb.
Yer adları
(kıta, bölge, il, ilçe, köy, semt vb.) büyük harfle başlar:
Afrika, Asya; Güneydoğu Anadolu, İç Anadolu; İstanbul,
Taşkent; Turgutlu, Ürgüp; Akçaköy,
Çayırbağı; Bahçelievler, Kızılay,
Sarıyer vb.
Yer adlarında
ilk isimden sonra gelen ve deniz, nehir, göl, dağ, boğaz vb. tür bildiren
ikinci isimler büyük harfle başlar:
Ağrı Dağı, Aral Gölü, Asya Yakası,
Çanakkale Boğazı, Dicle Irmağı, Ege Denizi, Erciyes Dağı, Fırat Nehri, Süveyş
Kanalı, Tuna Nehri, Van Gölü, Zigana Geçidi vb.
UYARI: Özel ada dâhil olmayıp tamlama kuran şehir, il,
ilçe, belde, köy vb. sözler küçük harfle başlar:
Konya ili, Etimesgut ilçesi, Uzungöl
beldesi, Taflan köyü vb.
Mahalle,
meydan, bulvar, cadde, sokak adlarında geçen mahalle, meydan, bulvar, cadde,
sokak kelimeleri büyük harfle başlar:
Halit Rifat Paşa Mahallesi, Yunus
Emre Mahallesi, Karaköy Meydanı, Zafer Meydanı, Gazi Mustafa Kemal Bulvarı,
Ziya Gökalp Bulvarı, Nene Hatun Caddesi, Cemal Nadir Sokağı, İnkılap Sokağı vb.
Saray, köşk,
han, kale, köprü, kule, anıt vb. yapı adlarının bütün kelimeleri büyük harfle
başlar:
Dolmabahçe Sarayı, İshakpaşa
Sarayı, Çankaya Köşkü, Horozlu Han, Ankara Kalesi, Alanya Kalesi, Galata
Köprüsü, Mostar Köprüsü, Beyazıt Kulesi, Zafer Abidesi, Bilge Kağan Anıtı vb.
Yer bildiren
özel isimlerde kısaltmalı söyleyiş söz konusu olduğunda, yer adının ilk harfi
büyük yazılır:
Hisar’dan, Boğaz’dan, Köşk’e vb.
Kurum,
kuruluş ve kurul adlarının her kelimesi büyük harfle başlar:
Türkiye Büyük Millet Meclisi, Türk
Dil Kurumu, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Devlet Malzeme Ofisi, Millî
Kütüphane, Çocuk Esirgeme Kurumu, Atatürk Orman Çiftliği, Çankaya Lisesi;
Anadolu Kulübü, Mavi Köşe Bakkaliyesi; Türk Ocağı, Yeşilay Derneği, Muharip
Gaziler Derneği, Emek İnşaat; Bakanlar Kurulu, Türk Dili Dergisi Yayın Danışma
Kurulu, Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı; Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü vb.
Kanun, tüzük,
yönetmelik, yönerge, genelge adlarının her kelimesi büyük harfle başlar:
Medeni Kanun, Türk Bayrağı Tüzüğü,
Telif Hakkı Yayın ve Satış Yönetmeliği vb.
Kurum,
kuruluş, kurul, merkez, bakanlık, üniversite, fakülte, bölüm, kanun, tüzük,
yönetmelik ve makam sözleri asılları kastedildiğinde büyük harfle başlar:
Türkiye Büyük Millet Meclisi her yıl
1 Ekim’de toplanır. Bu yıl ise Meclis,
yeni döneme erken başlayacak.
Türk Dil Kurumu çalışmalarını
titizlikle sürdürüyor. Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Kurumun 21 Mayıs 2009
tarihinde Kars’ta düzenlediği toplantıda kullanıma açıldı.
2876 sayılı Kanun bu yıl yeniden
gözden geçiriliyor.
Yazarlara ödenecek telif ücreti,
Telif Hakkı Yayın ve Satış Yönetmeliği’ne göre düzenlenmektedir. Yapılan işlem
Yönetmelik’in 4’üncü maddesine aykırı düşmektedir.
Kitap, dergi,
gazete ve sanat eserlerinin (tablo, heykel, beste vb.) her kelimesi büyük
harfle başlar:
Nutuk, Safahat, Kendi Gök Kubbemiz,
Anadolu Notları, Sinekli Bakkal; Türk Dili, Türk Kültürü, Varlık; Resmî Gazete,
Hürriyet, Milliyet, Türkiye, Yeni Asır; Kaplumbağa Terbiyecisi; Yorgun Herkül;
Saraydan Kız Kaçırma, Onuncu Yıl Marşı vb.
UYARI: Özel ada dâhil olmayan gazete, dergi, tablo vb.
sözler büyük harfle başlamaz:
Milliyet gazetesi, Türk Dili
dergisi, Halı Dokuyan Kızlar tablosu vb.
UYARI: Kitap, makale, tiyatro eseri, kurum adı vb.
özel adlarda yer alan kelimelerin ilk harfleri büyük yazıldığında ve, ile, ya,
veya, yahut, ki, da, de sözleriyle mı, mi, mu, mü soru eki küçük harfle
yazılır:
Mai ve Siyah, Suç ve Ceza, Leyla
ile Mecnun, Turfanda mı, Turfa mı?, Diyorlar ki, Dünyaya İkinci Geliş yahut Sır
İçinde Esrar, Ya Devlet Başa ya Kuzgun Leşe, Ben de Yazdım, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu
vb.
Özel adın
tamamı büyük yazıldığında ve, ile, ya, veya, yahut, ki, da, de sözleriyle mı,
mi, mu, mü soru eki de büyük harfle yazılır:
DİL VE TARİH-COĞRAFYA FAKÜLTESİ vb.
Ulusal, resmî
ve dinî bayramlarla anma ve kutlama günlerinin adları büyük harfle başlar:
Cumhuriyet Bayramı, Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı,
19 Mayıs Atatürk’ü Anma Gençlik ve Spor Bayramı, Ramazan Bayramı, Kurban
Bayramı, Nevruz Bayramı, Miraç Kandili; Anneler Günü, Öğretmenler Günü, Dünya
Tiyatro Günü, 14 Mart Tıp Bayramı, Hıdırellez vb.
23. Kurultay,
bilgi şöleni, çalıştay, açık oturum vb. toplantıların adlarında her kelimenin
ilk harfi büyük yazılır:
VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, Kitle İletişim
Araçlarında Türkçenin Kullanımı Bilgi Şöleni, Karamanlı Türkçesi Araştırmaları
Çalıştayı vb.
24. Tarihî
olay, çağ ve dönem adları büyük harfle başlar:
Kurtuluş Savaşı, Millî Mücadele, Cilalı Taş Devri, İlk
Çağ, Lale Devri, Cahiliye Dönemi, Buzul Dönemi, Millî Edebiyat Dönemi,
Servetifünun Dönemi’nin, Tanzimat Dönemi’nde vb.
Özel adlardan
türetilen bütün kelimeler büyük harfle başlar:
Türklük, Türkleşmek, Türkçü,
Türkçülük, Türkçe, Avrupalı, Avrupalılaşmak, Asyalılık, Darvinci, Konyalı,
Bursalı vb.
UYARI: Özel ad kendi anlamı dışında yeni bir anlam
kazanmışsa büyük harfle başlamaz:
acem (Türk müziğinde bir perde),
hicaz (Türk müziğinde bir makam), nihavent (Türk müziğinde bir makam), amper
(elektrik akımında şiddet birimi), jul (fizikte iş birimi), allahlık (saf,
zararsız kimse), donkişotluk (gereği yokken kahramanlık göstermeye kalkışma)
vb.
UYARI: Para birimleri büyük harfle başlamaz:
avro, dinar, dolar, lira, kuruş,
liret vb.
UYARI: Özel adlar yerine kullanılan “o” zamiri cümle
içinde büyük harfle yazılmaz.
UYARI: Müzikte kullanılan makam ve tür adları büyük
harfle başlamaz: acemaşiran, acembuselik, bayati, hicazkâr, türkü, varsağı,
bayatı vb.
Yer, millet
ve kişi adlarıyla kurulan birleşik kelimelerde sadece özel adlar büyük harfle
başlar:
Antep fıstığı, Brüksel lahanası,
Frenk gömleği, Hindistan cevizi, İngiliz anahtarı, Japon gülü, Maraş
dondurması, Van kedisi vb.
Belirli bir
tarih bildiren ay ve gün adları büyük harfle başlar:
29 Mayıs 1453 Salı günü, 29 Ekim
1923, 28 Aralık 1982’de göreve başladı. Lale Festivali 25 Haziran’da
başlayacak.
Belirli bir
tarihi belirtmeyen ay ve gün adları küçük harfle başlar:
Okullar genellikle eylülün ikinci
haftasında öğretime başlar. Yürütme Kurulu toplantılarını perşembe günleri
yaparız.
Tabela, levha
ve levha niteliğindeki yazılarda geçen kelimeler büyük harfle başlar:
Giriş, Çıkış, Müdür, Vezne, Başkan, Doktor, Otobüs
Durağı, Dolmuş Durağı, Şehirler Arası Telefon, 3. Kat, 4. Sınıf, 1. Blok vb.
Kitap,
bildiri, makale vb.nde ana başlıktaki kelimelerin tamamı, alt başlıktaki
kelimelerin ise yalnızca ilk harfleri büyük olarak yazılır.
Kitap, dergi
vb.nde bulunan resim, çizelge, tablo vb.nin altında yer alan açıklayıcı yazılar
büyük harfle başlar. Açıklayıcı yazı, cümle niteliğinde değilse sonuna nokta
konmaz.
Sayılar
harflerle de yazılabilir:
bin yıldan beri, on dört gün, haftanın beşinci günü,
üç ayda bir, yüz soru, iki hafta sonra, üçüncü sınıf vb.
Buna karşılık
saat, para tutarı, ölçü, istatistik verilere ilişkin sayılarda rakam
kullanılır:
17.30’da, 11.00’de, 1.500.000 lira, 25 kilogram, 150
kilometre, 15 metre kumaş, 1.250.000 kişi vb.
Saatler ve
dakikalar metin içinde yazıyla da yazılabilir:
saat dokuzu beş geçe, saat yediye çeyrek kala, saat
sekizi on dakika üç saniye geçe, mesela saat onda vb.
Dört veya
daha çok basamaklı sayıların kolay okunabilmesi amacıyla içinde geçen bin,
milyon, milyar ve trilyon sözleri harfle
yazılabilir:
1 milyar 500 milyon kişi, 3 bin 255 kalem, 8 trilyon
412 milyar vb.
Birden fazla
kelimeden oluşan sayılar ayrı yazılır:
iki yüz, üç yüz altmış beş, bin iki yüz elli bir vb.
Para ile
ilgili işlemlerle senet, çek vb. ticari belgelerde geçen sayılar
bitişik yazılır:
650,35 (altıyüzelliTL,otuzbeşkr.)
Yüzde ve
binde işaretleri yazılırken sayılarla işaret arasında boşluk bırakılmaz:
%25, ‰50 vb.
Romen
rakamları tarihî olaylarda, yüzyıllarda, hükümdar adlarında, tarihlerde ayların
yazılışında, kitap ve dergi ciltlerinde, kitapların asıl bölümlerinden önceki
sayfaların numaralandırılmasında, maddelerin sıralandırılmasında
kullanılır:
II. Dünya Savaşı; XX. yüzyıl; III. Selim, XIV. Louis,
II. Wilhelm, V. Karl, VIII. Edward; 1.XI.1928; I. Cilt; I)… II) … vb.
Dört veya
daha çok basamaklı sayılar sondan sayılmak üzere üçlü gruplara ayrılarak
yazılır ve aralarına nokta konur:
4.567, 326.197, 49.750.812, 28.434.250.310.500 vb.
Sayılarda
kesirler virgülle ayrılır:
15,2 (15 tam, onda 2); 5,26 (5
tam, yüzde 26) vb.
Sıra sayıları
yazıyla ve rakamla gösterilebilir. Rakamla gösterilmesi durumunda ya rakamdan
sonra bir nokta konur ya da rakamdan sonra kesme işareti konularak derece
gösteren ek yazılır:
15., 56., XX.; 15’inci, 56’ncı,
XX’nci vb.
UYARI: Sıra sayıları ekle gösterildiklerinde
rakamdan sonra sadece kesme işareti ve ek yazılır, ayrıca nokta konmaz:
8.’inci değil 8’inci,
2.’nci değil 2’nci vb.
Üleştirme
sayıları rakamla değil yazıyla belirtilir:
2’şer değil ikişer,
9’ar değil dokuzar, 100’er değil yüzer vb.
Bayağı
kesirlere getirilecek ekler alttaki sayı esas alınarak yazılır:
4/8’i (dört bölü sekizi), 1/2’si
(bir bölü ikisi) vb.
Bir
zorunluluk olmadıkça cümle rakamla başlamaz.
Etmek,
edilmek, eylemek, olmak, olunmak yardımcı
fiilleriyle kurulan birleşik fiiller, ilk kelimesinde herhangi bir ses düşmesi
veya türemesine uğramazsa ayrı yazılır:
arz etmek, ilan etmek, kabul
etmek, terk etmek, var olmak, yok etmek, yok olmak vb.
Birleşme
sırasında kelimelerinden hiçbiri veya ikinci kelimesi anlam değişikliğine uğramayan
birleşik kelimeler ayrı yazılır.
Hayvan
türlerinden birinin adıyla kurulanlar:
ağustos böceği, at sineği, bal arısı,
Bitki
türlerinden birinin adıyla kurulanlar:
çörek otu, eğrelti otu, kuş
üzümü; at kestanesi, şeker kamışı; Antep fıstığı, kuru fasulye, kuru incir,
kuru soğan,
UYARI: Çiçek dışında anlamlar taşıyan baklaçiçeği (renk), narçiçeği (renk), suçiçeği (hastalık);
ot dışında anlamlar taşıyan ağızotu (barut), sıçanotu (arsenik);
ses düşmesine uğramış olan çöreotu ve yazımı gelenekleşmiş
olan semizotu, dereotu bitişik yazılır.
Nesne, eşya
ve alet adlarından biriyle kurulan birleşik kelimeler:
Oltu taşı, el sabunu, oturma odası, duvar saati,
Durum, olgu
ve olay bildiren sözlerden biriyle kurulan birleşik kelimeler:
açık oturum, açık öğretim, ana dili, yer çekimi vb.
Bilim ve bilgi sözleriyle
kurulan birleşik kelimeler:
anlam bilimi, dil bilimi, edebiyat bilimi, dil
bilgisi
Yiyecek,
içecek adlarından biriyle kurulan birleşik kelimeler:
maden suyu; tulum peyniri, Adana
kebabı, kestane şekeri, üzümlü kek; çiğ köfte, dolma biber, kuru yemiş vb.
Gök
cisimleri:
Çoban Yıldızı, Kutup Yıldızı, kuyruklu
yıldız; gök taşı,
h. Organ veya organ yerine geçen sözlerden biriyle
kurulan birleşik kelimeler:
elmacık kemiği; serçe parmak, süt
dişi, kepçe kulak
Benzetme
yoluyla insanın bir niteliğini anlatmak üzere bitki, hayvan ve nesne adlarıyla
kurulan birleşik kelimeler:
çetin ceviz, eski toprak, demir
yumruk, kuru kemik vb.
Zamanla
ilgili birleşik kelimeler:
bağ bozumu, gece yarısı,hafta sonu vb.
-r / -ar / -er, -maz / -mez ve -an / -en sıfat-fiil
ekleriyle kurulan sıfat tamlaması yapısındaki birleşik kelimeler ayrı
yazılır:
çalar saat, güler yüz, yazar kasa,
çıkmaz sokak, görünmez kaza, tükenmez kalem, uçan daire vb.
Renk sözü veya renklerden birinin adıyla
kurulmuş isim tamlaması yapısındaki renk adları ayrı yazılır:
bal rengi, gümüş rengi, gece
mavisi, limon sarısı,
Rengin tonunu
belirtmek üzere renkten önce kullanılan sıfatlar ayrı yazılır:
açık mavi, kirli sarı, koyu mavi
Yer adlarında
kullanılan batı, doğu, güney, kuzey, güneybatı, güneydoğu, kuzeybatı,
kuzeydoğu, aşağı, yukarı, orta, iç, yakın, uzak kelimeleri ayrı yazılır:
Batı Trakya, Güney Kutbu, Orta Asya, Orta Doğu, Uzak
Doğu vb.
Kişi
adlarından oluşmuş mahalle, bulvar, cadde, sokak, ilçe, köy vb.
yer ve kuruluş adlarında, sondaki unvanlar hariç şahıs adları ayrı
yazılır:
Yunus Emre Mahallesi; Gazi Mustafa Kemal Bulvarı,
Dış, iç, sıra sözleriyle oluşturulan birleşik kelime ve
terimler ayrı yazılır:
ahlak dışı, çağ dışı, olağan dışı, yasa dışı; aklı
sıra, ardı sıra, peşi sıra, yanı sıra vb.
Somut olarak
yer belirten alt ve üst sözleriyle
oluşturulan birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır:
deri altı, su altı, yer altı (yüzey); böbrek üstü
bezi,
Alt, üst,
ana, ön, art, arka, yan, karşı, iç, dış, orta, büyük, küçük, sağ, sol, peşin,
bir, iki, tek, çok, çift sözlerinin başa getirilmesiyle oluşturulan
birleşik kelime ve terimler ayrı yazılır:
alt kurul, alt yazı; üst kat, ana bilim dalı, ana
dili; ön söz, ön yargı; art niyet; arka plan, yan etki, iç savaş, iç tüzük;
dış borç, orta oyunu; sol açık, sol bek; peşin fikir, peşin hüküm
Ses düşmesine
uğrayan birleşik kelimeler bitişik yazılır:
birbiri (< biri biri), kaynana
(< kayın ana), kaynata (< kayın ata), nasıl (< ne asıl), niçin (<
ne için), pazartesi (< pazar ertesi), sütlaç (< sütlü aş) vb.
Özgün
biçimleri tek heceli bazı Arapça kökenli kelimeler etmek, edilmek, eylemek,
olmak, olunmak yardımcı fiilleriyle birleşirken ses düşmesine, ses değişmesine
veya ses türemesine uğradıklarında bitişik yazılır:
emretmek, cemetmek, kaybolmak;
darbetmek, dercetmek, hamdetmek; affetmek, hissetmek, reddetmek vb.
Kelimelerden her ikisi veya
ikincisi, birleşme sırasında anlam değişmesine uğradığında bu tür birleşik
kelimeler bitişik yazılır.
Bitki adları: aslanağzı,
keçiboynuzu, kuşburnu, akşamsefası, camgüzeli, ayşekadın (fasulye),
Hayvan
adları: danaburnu (böcek), karafatma (böcek), yalıçapkını (kuş),
Yiyecekadları: kadınbudu (köfte), dilberdudağı (tatlı), tavukgöğsü (tatlı), vezirparmağı (tatlı), alinazik (kebap)
vb.
Oyun adları: beştaş, dokuztaş, üçtaş vb.
Gök cisimlerinin
adları: Büyükayı (yıldız
kümesi), Demirkazık (yıldız), Küçükayı
Renk adları: gülkurusu,
kavuniçi, narçiçeği, vişneçürüğü, yavruağzı vb.
Oğlu, kızı sözleri: çapanoğlu,
eloğlu, hinoğluhin, elkızı vb.
-a, -e, -ı,
-i, -u, -ü zarf-fiil ekleriyle bilmek, vermek,
kalmak, durmak, gelmek ve yazmak fiilleriyle yapılan
tasvirî fiiller bitişik yazılır:
düşünebilmek, sevebilmek;
alıvermek, uyuyakalmak; gidedurmak, süregelmek;
Bir veya iki ögesi emir kipiyle
kurulan kalıplaşmış birleşik kelimeler bitişik yazılır:
albeni, ateşkes, unutmabeni,
çekyat, kapkaç, örtbas, seçal, tutkal, yapboz,
-an/-en, -r/-ar/-er/-ır/-ir,
-maz/-mez ve -mış/-miş sıfat-fiil ekleriyle kurulan
kalıplaşmış birleşik kelimeler bitişik yazılır:
cankurtaran, çöpçatan, gökdelen,
barışsever, hacıyatmaz, çokbilmiş, güngörmüş
İkinci
kelimesi -dı (-di / -du / -dü, -tı / -ti / -tu / -tü) kalıplaşmış
belirli geçmiş zaman ekleriyle kurulan birleşik kelimeler bitişik
yazılır:
albastı, çıtkırıldım, gecekondu,
imambayıldı, mirasyedi, serdengeçti, şıpsevdi,
Her iki kelimesi de -dı (-di / -du /
-dü, -tı / -ti / -tu / -tü) belirli geçmiş zaman veya -r /-ar
/-er geniş zaman eklerini almış ve kalıplaşmış bulunan birleşik
kelimeler bitişik yazılır:
dedikodu, kaptıkaçtı, oldubitti,
biçerdöver, okuryazar, uyurgezer,
Somut olarak
yer bildirmeyen alt, üst ve üzeri sözlerinin
sona getirilmesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır:
bilinçaltı, gözaltı, şuuraltı;
akşamüstü, ayaküstü, olağanüstü, suçüstü, akşamüzeri
Ara yönleri
belirten kelimeler bitişik yazılır:
güneybatı, güneydoğu,
kuzeybatı, kuzeydoğu
Dilimizde her
iki ögesi de asıl anlamını koruduğu hâlde yaygın bir biçimde gelenekleşmiş
olarak bitişik yazılan kelimeler de vardır:
Baş sözüyle oluşturulan sıfat
tamlamaları:
başbakan, başçavuş, başeser, başhekim, başkomutan,
başöğretmen, başparmak
Bir
topluluğun yöneticisi anlamındaki başı sözüyle oluşturulan
belirtisiz isim tamlamaları:
aşçıbaşı, binbaşı, elebaşı, onbaşı, ustabaşı, yüzbaşı vb.
Ağa, baba,
bey, efendi, hanım, nine vb. sözlerle
kurulan birleşik kelimeler:
ağabey, beyefendi, hanımefendi, paşababa vb.
Biraz,
birçok, birçoğu, birkaç, birkaçı, birtakım, herhangi, hiçbir, hiçbiri belirsizlik sıfat ve zamirleri de gelenekleşmiş
olarak bitişik yazılır.
Ev kelimesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik
yazılır:
aşevi, basımevi, doğumevi,,
huzurevi, orduevi, öğretmenevi, yayınevi vb.
Hane, name,
zade kelimeleriyle oluşturulan birleşik kelimeler
bitişik yazılır:
dershane, kahvehane, beyanname,
amcazade
-zede ile oluşturulmuş birleşik kelimeler
bitişik yazılır:
depremzede, afetzede, selzede,
kazazede vb.
Farsça kurala
göre oluşturulan sözler bitişik yazılır:
âlemşümul, cihanşümul; ehlibeyit,
ehvenişer, erkânıharp, gayrimenkul, gayrimeşru, Kuvayımilliye, Misakımillî, suikast;
hüsnükuruntu, hüsnüniyet vb.
Arapça kurala
göre oluşturulan sözler bitişik yazılır:
darülaceze, darülfünun,
fevkalade, şeyhülislam, aleykümselam, inşallah, maşallah, velhasıl vb.
Müzikte
kullanılan makam adları bitişik yazılır:
acembuselik, hisarbuselik,
muhayyerkürdi vb.
UYARI: Bir sıfatla oluşturulan usul adlarında sıfat
ayrı yazılır:
ağır aksak, yürük aksak, yürük
semai vb.
Kanunda
bitişik geçen veya bitişik olarak tescil ettirilmiş olan kuruluş adları bitişik
yazılır:
İçişleri, Dışişleri, Genelkurmay,
Yükseköğretim Kurulu, Açıköğretim Fakültesi,
Renk
adlarıyla kurulan bitki, hayvan veya hastalık adları bitişik yazılır:
karadut, alabalık, bozayı
Kuruluş,
ülke, kitap, dergi ve yön adlarının kısaltmaları her kelimenin ilk harfinin
büyük olarak yazılmasıyla yapılır:
TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi), TDK (Türk
Dil Kurumu), ABD (Amerika Birleşik Devletleri)
Ancak bazen kelimelerin, özellikle son
kelimenin birkaç harfinin kısaltmaya alındığı da görülür. Bazen de aradaki
kelimelerden hiç harf alınmadığı olur. Bu tür kısaltmalarda, kısaltmanın akılda
kalabilmesi için yeni bir kelime oluşturma amacı güdülür:
BOTAŞ (Boru Hatları ile Petrol Taşıma Anonim
Şirketi), İLESAM (İlim ve Edebiyat Eseri Sahipleri Meslek
Birliği), TÖMER (Türkçe Öğretim Merkezi) vb.
Gelenekleşmiş
olan T.C. (Türkiye Cumhuriyeti) ve T. (Türkçe)
kısaltmalarının dışında büyük harflerle yapılan kısaltmalarda nokta
kullanılmaz.
Ölçü
birimlerinin uluslararası kısaltmaları kullanılır:
m (metre), cm (santimetre), km g (gram), kg (kilogram), l (litre),
Kuruluş,
kitap, dergi ve yön adlarıyla ölçülerin dışında kalan kelime veya kelime
gruplarının kısaltılmasında, ilk harfle birlikte kelimeyi oluşturan temel
harfler dikkate alınır. Kısaltılan kelime veya kelime grubu; özel ad, unvan
veya rütbe ise ilk harf büyük; cins isim ise ilk harf küçük olur:
Alm. (Almanca), İng. (İngilizce), Kocatepe
Mah. (Kocatepe Mahallesi), Prof. (Profesör), Dr. (Doktor), Av.
(Avukat), Alb. (Albay), haz. (hazırlayan), ed.
(edebiyat), fiz. (fizik), kim. (kimya) vb.
Küçük
harflerle yapılan kısaltmalara getirilen eklerde kelimenin okunuşu esas alınır:
cm’yi, kg’dan, mm’den,
kr.un.
Büyük
harflerle yapılan kısaltmalara getirilen eklerde ise kısaltmanın son harfinin
okunuşu esas alınır:
BDT’ye, TDK’den, THY’de, TRT’den,
TL’nin vb.
Ancak
kısaltması büyük harflerle yapıldığı hâlde bir kelime gibi okunan kısaltmalara
getirilen eklerde kısaltmanın okunuşu esas alınır:
ASELSAN’da, BOTAŞ’ın, NATO’dan,
UNESCO’ya vb.
UYARI: Numara sözünün kısaltması da kelime gibi
okunduğundan getirilecek olan ek okunuşa göre getirilecektir:
No.lu, No.suz
Sonunda nokta
bulunan kısaltmalarla üs işaretli kısaltmalara gelen ekler kesmeyle ayrılmaz.
Bu tür kısaltmalarda ek noktadan ve üs işaretinden sonra, kelimenin veya üs
işaretinin okunuşuna uygun olarak yazılır:
vb.leri, Alm.dan, İng.yi; cm³e (santimetreküpe), m²ye (metrekareye), 64ten (altı
üssü dörtten) vb.
Sert ünsüzle
biten kısaltmalar, ek aldıkları zaman okunuşta sert ses yumuşatılmaz:
AGİK’in (AGİĞ’in
değil), CMUK’un (CMUĞ’un değil), RTÜK’e (RTÜĞ’e
değil), TÜBİTAK’ın (TÜBİTAĞ’ın değil) vb.
Ancak birlik kelimesiyle
yapılan kısaltmalarda söyleyişte k’nin yumuşatılması normaldir:
ÇUKOBİRLİK’e (söylenişi
ÇUKOBİRLİĞE), FİSKOBİRLİK’in (söylenişi FİSKOBİRLİĞİN)
De da’nın Yazılışı
Bağlaç
Olan da / de’nin Yazılışı
Bağlaç
olan da / de ayrı yazılır ve kendisinden önceki kelimenin son
ünlüsüne bağlı olarak büyük ünlü uyumuna uyar:
Kızı da geldi gelini de.
Durumu oğluna da bildirdi.
UYARI: Ayrı yazılan da / de hiçbir
zaman ta / te biçiminde yazılmaz:
Gidip de gelmemek var, gelip de görmemek var
(Gidip te gelmemek var, gelip te görmemek var.)
UYARI: Ya sözüyle birlikte kullanılan da ayrı
yazılır: ya da
UYARI: Da / de bağlacını kendisinden önceki kelimeden kesme
ile ayırmak yanlıştır:
Ayşe de geldi (Ayşe’de geldi değil).
Kitabın kapağına da dikkat et (Kitabın
kapağına’da dikkat et değil).
Bulunma
Durumu Eki -da / -de / -ta / -te’nin Yazılışı
Bulunma
durumu eki getirildiği kelimeye bitişik yazılır:
devede (deve-de) kulak,
yolda (yol-da) kalmak,
ayakta (ayak-ta) durmak,
işte (iş-te) çalışmak vb.
Yurtta sulh, cihanda sulh.
Bağlaç Olan ki’nin
Yazılışı
Bağlaç olan ki ayrı
yazılır:
bilmem ki, demek ki, kaldı
ki vb.
Geçmiş zaman olur ki hayali cihan
değer.
Birkaç
örnekte ki bağlacı kalıplaşmış olduğu için bitişik
yazılır:
belki, çünkü, hâlbuki, mademki, meğerki, oysaki,
sanki. Bu örneklerden çünkü sözünde ek aynı zamanda
küçük ünlü uyumuna uymuştur.
Şüphe ve
pekiştirme göreviyle kullanılan ki sözü de ayrı yazılır:
Ders bitti, zil çaldı mı ki? Seni öyle göreceğim
geldi ki.
Sıfat Yapan -ki:
Her zaman eklendiği sözcüğe “bitişik” yazılır.
Eklendiği sözcüğü sıfat yapar ve öndeki ismi işaret eder. Bulunma hal eki olan
“-de, -da” ekleriyle “-deki, -daki” şeklinde kalıplaşmış kullanımları da
vardır.
Bahçedeki çiçekleri sulamayı unuttum.
Sendeki şans kimsede yok.
Bizim evdeki eşyaları yenilemek gerekir.
Evdeki hesap çarşıya uymadı.
Zamir Olan -ki(İlgi Zamiri):
Eklendiği kelimeye “bitişik” yazılır. Bir ismin
yerini karşıladığından aitlik zamiri olarak bilinir. Ad tamlamalarında
tamlananın yerine getirilir ve ait olma anlamı katar.
Bizim arama sizin arabadan hızlıydı. : Bizimki,
sizinkinden hızlıydı.
Bak karşıya senin arkadaşın geçiyor. : Bak karşıya
seninki geçiyor.